Tony Judt: Postwar

Nid oedd gennyf gymaint â hynny o ddiddordeb mewn hanes yn fy nyddiau ysgol, am ryw reswm, ond erbyn hyn mae'n un o'm hoff bynciau. Rwyf newydd orffen Postwar, campwaith cynhwysfawr y diweddar Tony Judt, ac mae'n glamp o lyfr. Hanes cyfandir Ewrop gyfan rhwng 1945 a 2005 ydyw. Roeddwn wrth fy modd â'r gyfrol o'r dechrau i'r diwedd (er iddi gymryd misoedd o ddarllen gofalus), ac mae'n enwedig o dda wrth ddisgrifio, wlad wrth wlad, sut y dymchwelodd cyfundrefnau comiwnyddol dwyrain y cyfandir. Hoffais hefyd y portread o Gorbachev fel creadur heb lawer o syniad y byddai glasnost a perstroika yn arwain at ddiwedd yr Undeb Sofietaidd. Ni ddeallodd erioed yr hyn a ddechreuodd, yn ôl Judt, ac (er gwaethaf honiadau ceidwadwyr America) nid i bolisïau Ronald Reagan oedd y diolch chwaith; roedd yr Undeb Sofietaidd yn sicr o syrthio o dan ei phwysau ei hun yn hwyr neu'n hwyrach.

Wedi dweud hynny, efallai mai un o themâu'r gyfrol yw nad yw unrhyw sefyllfa'n anochel. Roedd cyfnod y Rhyfel Oer, er y tensiwn, yn eithriadol o sefydlog (mae Judt hyd yn oed yn awgrymu bod ambell lywodraeth gorllewinol wedi ochneidio'u rhyddhad yn dawel bach pan godwyd Wal Berlin ym 1961), i'r graddau bod y rhan fwyaf o bobl wedi dod i dderbyn mai fel hynny fyddai pethau am byth. Dywed Judt:

For forty-five years - beyond the living memory of most Europeans - the uneasy outcome of World War Two had been frozen in place. The accidental division of Europe, with all that it entailed, had come to seem inevitable. And now it had been utterly swept away. In retrospect the post-war decades took on a radically altered significance. Once understood as the onset of a new era of permanent ideological polarization they now appeared for what they were: an extended epilogue to the European civil war that had begun in 1914, a forty-year interregnum between the defeat of Adolf Hitler and the final resolution of the unfinished business left behind by his war. (t.749)

Yn hynny o beth, roedd rhaid i chwyldroadau 1989 newid sut yr edrychasai Ewropeaid ar eu gorffennol yn ogystal ag ar eu dyfodol. Yn yr un modd, rwyf wedi dadlau droeon yn erbyn y syniad bod hanes yn datblygu, yn anochel, tuag at fwy o gyfiawnder. Mae perygl i ni fod yn ymfodlonus a thybio bod rhaid i ddatblygiad er gwell ein cymdeithas ers 1945 fod yn barhaol. Ond ers cyhoeddi Postwar yn 2005, mae Twrci, Hwngari ac (yn enwedig) Rwsia wedi dilyn trywydd mwy awtocrataidd a sinistr. Am yr un rheswm, rwy'n gwrthod y syniad bod mwy o seciwlariaeth yn anochel; heb ymdrech barhaus, hawdd iawn fyddai i ni lithro'n ôl.

Os oedd gan Judt un thema fawr wrth ysgrifennu'r llyfr, yna'r broses o gofio yw honno. Cyn darllen, roeddwn eisiau gwybod sut y bu i Orllewin yr Almaen newid o fod yn wlad Natsïaidd i fod yn wlad ryddfrydol a democrataidd mor sydyn. Yr ateb syml, mae'n debyg, yw i'r wlad fynd ati'n fwriadol i 'anghofio' beth ddigwyddodd yn ystod y rhyfel, a dyfeisio'r myth bod y wlad wedi cael ei herwgipio gan Hitler a'i griw, fel petai'r Natsïaid yn estroniaid a ymddangosodd yn ddi-rybudd allan o ryw fath o wagle. Mewn gwirionedd, roedd 8 miliwn o boblogaeth y wlad yn aelodau o'r Blaid Natsïaidd wrth i'r rhyfel ddirwyn i ben, a'r unig beth amdani ar ôl i bawb gallio oedd cytuno i arddel rhyw fath o amnesia torfol.

Er i lywodraeth newydd Konrad Adenauer ddechrau proses o 'ddadnatsïeiddio', sef gwahardd cyn-Natsïaid o'r gwasanaeth sifil, maes addysg, yr heddlu a phroffesiynau pwysig eraill, y gwir amdani oedd bod llawer gormod ohonynt i'r wlad allu parhau hebddynt. Roedd y rhan fwyaf ohonynt yn ôl yn eu swyddi o fewn ychydig o flynyddoedd, mae'n debyg. Ar ben hynny, yn ôl arolwg ym 1946,

one German in three agreed with the proposition that ‘Jews should not have the same rights as those belonging to the Aryan race’. This is not especially surprising, given that respondents had just emerged from twelve years under an authoritarian government committed to this view. What does surprise is a poll taken six years later in which a slightly higher. percentage of West Germans—37 percent—affirmed that it was better for Germany to have no Jews on its territory. But then in that same year (1952) 25 percent of West Germans admitted to having a ‘good opinion’ of Hitler. (t.58)

Canlyniadau tebyg oedd i arolygon yn Awstria hefyd, er i'r wlad honno lwyddo i bortreadu'i hun fel 'Hitler's first victim'. Roedd y rhagrith yn rhyfeddol, ond efallai mai'r amnesia oedd yr unig ateb ymarferol. Roedd cosbi pawb yn amhosibl, a fwy na thebyg yn wrth-gynhyrchiol.

Yn ei epilog, mae Judt yn pwysleisio pwysigrwydd dysgu'r gorffennol o'r newydd i bob cenhedlaeth. Fel hyn mae'r gyfrol yn cloi:

Unlike memory, which confirms and reinforces itself, history contributes to the disenchantment of the world. Most of what it has to offer is discomforting, even disruptive—which is why it is not always politically prudent to wield the past as a moral cudgel with which to beat and berate a people for its past sins.  But history does need to be learned—and periodically re-learned. In a popular Soviet-era joke, a listener calls up ‘Armenian Radio’ with a question: ‘Is it possible’, he asks, ‘to foretell the future?’ Answer: ‘Yes, no problem. We know exactly what the future will be. Our problem is with the past: that keeps changing’.  So it does—and not only in totalitarian societies. 

All the same, the rigorous investigation and interrogation of Europe’s competing pasts—and the place occupied by those pasts in Europeans’ collective sense of themselves—has been one of the unsung achievements and sources of European unity in recent decades. It is, however, an achievement that will surely lapse unless ceaselessly renewed. Europe’s barbarous recent history, the dark ‘other’ against which post-war Europe was laboriously constructed, is already beyond recall for young Europeans. 

Within a generation the memorials and museums will be gathering dust—visited, like the battlefields of the Western Front today, only by aficionados and relative.

If in years to come we are to remember why it seemed so important to build a certain sort of Europe out of the crematoria of Auschwitz, only history can help us. The new Europe, bound together by the signs and symbols of its terrible past, is a remarkable accomplishment; but it remains forever mortgaged to that past.  If Europeans are to maintain this vital link—if Europe’s past is to continue to furnish Europe’s present with admonitory meaning and moral purpose—then it will have to be taught afresh with each passing generation. ‘European Union’ may be a response to history, but it can never be a substitute. (t.830-1)

Yn anffodus, bu farw Judt yn rhy gynnar yn 2010, felly nid oes modd i ni wybod ei farn am sefyllfa Ewrop heddiw. Teg fyddai dweud bod pethau wedi newid yn sylweddol mewn degawd. Mae'r 'prosiect Ewropeaidd' o dan straen aruthrol. Mae ansicrwydd mawr o hyd yn dilyn yr argyfwng economaidd a helynt Gwlad Groeg, gan beryglu'r arian sengl. Ar ben hynny, fel mae'r ymosodiadau ym Mrwsel yr wythnos hon wedi'n hatgoffa eto, mae terfysgaeth islamaidd yn bygwth llawer mae Ewropeaid wedi dod i'w cymryd yn ganiataol, megis yr hawl i symud yn rhydd a'n ddi-ffwdan ar draws y cyfandir. Yn y bôn, mae rhyddfrydiaeth ddemocrataidd amlddiwylliannol ei hun yn y fantol. Fe oroesodd Ewrop am fron hanner canrif yng nghysgod y llen haearn; yn wir, fe ffynnodd. Ond yr her bresennol, efallai, yw'r un fwyaf, ac efaĺlai nad cyd-ddigwyddiad yw'r ffaith bod y cwestiynau hyn yn codi wrth i'n cof uniongyrchol am y rhyfeloedd mawr bylu. Bydd ein hymateb i'r terfysg - ac mae hwnnw'n sicr o barhau - yn diffinio Ewrop yn union fel y gwnaeth y ddau Ryfel Byd.