Anallu'r cyfryngau i ymdopi â Trump a'r dde

Mae wedi bod yn amlwg ers amser maith bellach mai un o fanteision mawr y dde eithafol yw eu gallu i ddefnyddio'r cyfryngau prif lif i'w dibenion eu hunain. Nid oes unrhyw beth cyfrwys am y peth; mae anallu'r cyfryngau i ddysgu gwersi syml yn gwneud y peth yn hawdd. Dro ar ôl tro ar ôl tro, rhoddir rhwydd hynt i'r dde eithafol fframio dadleuon a llywio'r drafodaeth gyhoeddus.

Ers degawdau, mae'r dde wedi bwlio'r cyfryngau a'u cyhuddo'n ddi-baid o ffafrio'r chwith. I'r BBC a phapurau newydd America (gallwn efallai eithrio papurau newydd Llundain, sy'n agored iawn eu tueddiadau golygyddol), nid oes unrhyw beth yn bwysicach nag ymddangos yn 'niwtral' a 'chytbwys'. Eu hymateb i'r feirniadaeth gan y dde, felly, yw i fynd allan o'u ffordd i roi 'chwarae teg' i'r ochr honno. Dagrau pethau yw nad yw hynny'n gwneud unrhyw beth i dawelu cwyno'r dde. Os rywbeth, mae'n eu hannog i barhau i gwyno'n uwch, gan fod yr ymateb yn dangos bod y dacteg yn llwyddo. Nid yw'n bosibl eu bodloni, ac mae rhaid i'r BBC a'r New York Times ddysgu mai ofer yw ymdrechu.

Rhaid iddynt hefyd ddysgu nad yw 'niwtraliaeth' a 'chydbwysedd' yn rhinweddau bob tro. Yn aml iawn (ac efallai'n amlach y dyddiau hyn nag yn y gorffennol), mae un ochr yn gywir a'r ochr arall yn anghywir. Mewn achosion felly - y 'ddadl' ffug ynghylch newid hinsawdd, er enghraifft - mae niwtraliaeth yn nod sylfaenol anonest. Adrodd y gwir ddylai fod yn bwysig, ac mae hynny'n golygu mai ystyr 'cydbwysedd' fel y'i deallir gan ormod o'n cyfryngau yw cyflwyno celwydd a dryswch heb fod angen. Mewn geiriau eraill, pan mae un ochr yn honni ei bod yn bwrw glaw, a'r ochr arall yn mynnu ei bod yn sych, nid swyddogaeth newyddiadurwyr yw adrodd pwy ddywedodd beth yn gytbwys. Dylent fynd i edrych drwy'r ffenest a darganfod pa un sy'n dweud celwydd, a dweud hynny'n blaen.

Yn yr un modd, mae'n ffaith blaen a syml bod y Blaid Weriniaethol yn America yn sylfaenol anonest a chreulon. Mae hen ddigon o le i feirniadu'r Democratiaid (ac mae'n bwysig i'r chwith wneud hynny), ond nid oes cymhariaeth rhwng y ddwy blaid o gwbl. Eto i gyd, am bob sgandal neu newyddion drwg am y Gweriniaethwyr, greddf y cyfryngau yw ceisio cydbwyso hynny â'r un faint o faw am y Democratiaid. Yn ôl y cyfryngau, dyma sut mae bod yn wrthrychol.

Dylai fod yn amlwg erbyn hyn bod yr agwedd yma'n gwbl anonest. Dylid adrodd y newyddion heb unrhyw ystyriaeth i ba ochr sy'n cael ei niweidio. Weithiau, mae realiti plaen yn adlewyrchu'n waeth ar un ochr nag ar y llall, am y rheswm syml bod yr ochr honno'n ymddwyn yn llawer iawn gwaeth ac felly'n llawn haeddu cael eu portreadu'n waeth.

Cyndynrwydd y cyfryngau i dderbyn yr egwyddor syml hon oedd y rheswm dros eu hobsesiwn abswrd â gweinydd ebost preifat Hillary Clinton yn ystod ymgyrch arlywyddol 2016. Roedd Clinton yn haeddu ychydig bach o feirniadaeth am ddefnyddio hwnnw, ond ni ddylai fod wedi bod ymysg y mil uchaf o faterion pwysicaf yr etholiad. Problem y cyfryngau oedd swmp rhyfeddol y sgandalau a'r problemau ar ochr Donald Trump, a phrinder y pethau hynny ar ochr Clinton (gallasent fod wedi rhoi mwy o sylw i feirniadaeth y chwith o'i pholisïau, ond mae'n siwr byddai hynny'n gofyn gormod o lawer). Nid oedd modd iddynt adlewyrchu realiti'r sefyllfa heb bortreadu Trump yn waeth na hi.

Eu 'datrysiad' i hynny oedd creu cydbwysedd ffug trwy chwythu stori di-nod yr ebostion y tu hwnt i bob rheswm. Wrth gwrs, trwy hoelio cymaint o sylw ar un (non-)stori benodol, roedd yn anochel mai honno ddaeth i ddiffinio'r etholiad i bob pwrpas. Roedd gormod o sgandalau ac erchyllterau go iawn ar ochr Trump i'r un ohonynt dreiddio'n iawn i feddyliau'r pleidleiswyr hynny nad ydynt yn gaeth i'r newyddion. Yr unig beth yr oedd y bobl hynny'n gwybod am y ras oedd bod Clinton wedi gwneud rhywbeth amheus gyda'i hebost. Dyma enghraifft ryfeddol o obsesiwn y cyfryngau gydag ymddangos yn niwtral yn arwain at y gwrthwyneb llwyr. Trwy fynd allan o'u ffordd i gydbwyso pethau, fe grëwyd darlun hollol wyrdroedig a chelwyddus o'r realiti, gan wneud cam anferth â'u darllenwyr a'u gwylwyr.

Mae'r agwedd yma gan y cyfryngau'n golygu ei bod yn hawdd i'r dde anonest lywio a fframio'r agenda i'w dibenion eu hunain. Cafwyd enghraifft syrffedus arall o hyn yn y dyddiau cyn yr etholiadau diweddar yn America, pan benderfynodd y Gweriniaethwyr bod angen dyfeisio bwgan er mwyn dychryn eu cefnogwyr i fynd allan i bleidleisio. Y bwgan hwnnw oedd 'carafan' o bobl yn ffoi trais (o Honduras yn bennaf), yn cerdded gyda'i gilydd ar draws Mecsico gyda'r bwriad o geisio lloches yn ffurfiol ar ôl cyrraedd ffin UDA. Mae cyfraith ryngwladol yn rhoi pob hawl iddynt wneud hyn, ond aeth peiriant y dde ati'n ddiwyd i boeri allan pob math o gelwyddau ffiaidd amdanynt, gan alw'u gorchwyl yn invasion. Ar ben hynny, yn anhygoel, cyhoeddodd Trump y byddai'n anfon milwyr i 'warchod' y ffin. Stynt pur er ei ddibenion etholiadol ei hun oedd hynny, ac i unrhyw arlywydd Democrataidd byddai camddefnyddio lluoedd arfog grymusaf y byd fel hyn yn sgandal farwol ynddi'i hun.

Stori ffug oedd hon. Roedd y ffoaduriaid 1,000 o filltiroedd i ffwrdd o'r ffin; dim ond canran fechan ohonynt sy'n debygol o gyrraedd UDA yn y pen draw, ac ni fydd hynny am wythnosau lawer eto. Ysywaeth, nid yw'r cyfryngau prif lif wedi dysgu eto nad oes rhaid llyncu'r abwyd. Plastrwyd y carafan dros dudalennau blaen y New York Times a darllediadau CNN, wrth iddynt ddilyn agenda ffug y dde yn ufudd.

Os oedd stori wirioneddol i'w chael fan hyn, honno oedd parodrwydd y Gweriniaethwyr i raffu celwyddau hiliol amrwd, ac mae'n hanfodol bwysig bod y cyfryngau'n dysgu mai'r peth gonest a gwrthrychol i'w wneud yw fframio'r adroddiad yn y termau hynny. Nid y carafan ei hun oedd y stori o gwbl, ond anonestrwydd rhonc y Gweriniaethwyr, a dyna oedd angen ei wneud yn glir yn y pennawd.

Gallwn ddangos yn glir mai dyma'r ffordd gywiraf a thecaf o ddisgrifio beth oedd yn digwydd. Roedd yn amlwg, ar y pryd, dros wythnos cyn etholiadau Tachwedd y 6ed, y byddai'r stori wedi diflannu erbyn y diwrnod canlynol. A dyna'n union a ddigwyddodd: drannoeth yr etholiadau (ac ers hynny), nid oedd sôn am y carafan ar Fox News nac mewn unrhyw ddatganiadau gan y Gweriniaethwyr. Roedd y nonsens wedi cyflawni'i bwrpas. Dyna gyhoeddi'n glir fel cloch nad oedd y Gweriniaethwyr eu hunain mewn gwirionedd yn ystyried y stori'n bwysig chwaith.

Mae'r cyfryngau'n dewis peidio gweld trwy dactegau fel hyn. Maent yn dewis gadael iddynt gael eu defnyddio i ledaenu propaganda noeth.

Wrth gwrs, mae pleidiau gwleidyddol wedi plygu'r gwir a gwneud defnydd o gelwyddau ers i bleidiau gwleidyddol ddod i fodolaeth fel cysyniad. Ond mae'r Gweriniaethwyr a'u hefelychwyr ar y dde yn mynd â hynny i eithafion newydd, ac mae rhaid addasu. Nid yw ail-adrodd neu ddyfynnu'r celwydd yn y pennawd, neu mewn trydariad, cyn cywiro'r honiadau yn wythfed paragraff y stori, yn ddigon da o gwbl. Nid yw'r rhan fwyaf o bobl yn darllen ymhellach na'r pennawd, felly lledaenu'r celwyddau yw hynny.

Yr enghraifft amlycaf o hyn ym Mhrydain yn ddiweddar oedd y celwyddau di-baid cyn refferendwm 2016 yn honni y byddai gadael yr Undeb Ewropeaidd yn golygu arbedion o £350m yr wythnos. Roedd llawer iawn mwy yn clywed y celwydd yn cael ei ail-adrodd yn y pennawd nag oedd yn dyfalbarhau er mwyn dysgu am y gwir yn nes ymlaen yn yr adroddiadau. Roedd y difrod wedi'i wneud.

Mae angen hefyd i gyfryngau America roi'r gorau i wastraffu amser gyda swyddogion o'r llywodraeth pan mae rheiny mor agored eu dirmyg tuag at ffeithiau plaen am y byd. Mewn difrif, beth yw pwrpas gofyn cwestiynau i bobl fel Sarah Sanders neu Kellyanne Conway? Holl bwynt papurau newydd a rhaglenni newyddion yw egluro beth sy'n digwydd yn y byd i'w cynulleidfa. Unig amcan Sanders a Conway yw creu niwl a dryswch. Wrth adrodd ar stori newyddion, mae'r gynulleidfa am wybod llai ar ôl clywed beth sydd gan Sanders a Conway i'w ddweud nag oeddent gynt. Rwy'n golygu'n llythrennol bod trafferthu â hwy'n mynd yn groes i holl ethos newyddiadura.

Hyd yn oed cyn Trump, rwyf wedi bod yn ddrwgdybus o'r sesiynau gydag Ysgrifennydd y Wasg yn y Tŷ Gwyn. Ond erbyn hyn, gyda Sarah Sanders yn mynd drwy'i phethau, ac ar ôl saga Jim Acosta rai dyddiau'n ôl, mae'n hollol amlwg y dylai sefydliadau newyddion America roi'r gorau i'w mynychu. O leiaf, nid oes pwrpas o fath yn y byd iddynt ddanfon eu newyddiaduron mwyaf profiadol ac adnabyddus. Swydd i gyw-newyddiadurwr neu intern yw gwrando ar y nonsens yna erbyn hyn. Dyna'r lle olaf un y mae stori o bwys gwirioneddol am weld golau dydd.

A bod yn onest, mae gennyf amheuon a yw hi hyd yn oed yn bosibl i wrthsefyll celwyddau'r dde'n efffeithiol, hyd yn oed pe dilynir y cyfarwyddiadau uchod i gyd. Mae'r Gweriniaethwyr yn blaid awtocrataidd a gwrth-ddemocrataidd yn ei hanfod erbyn hyn, a bydd hynny'n parhau, a'n parhau i waethygu, dim ots beth fydd tynged Trump. Y gwir yw bod y dde eithafol yn ei chael hi'n hawdd iawn i ddenu sylw, yn enwedig gan eu bod yn rheoli'r wlad rymusaf a welodd y byd erioed.

Rwyf wedi dweud o'r blaen bod angen i ni roi'r gorau i dybio bod llwyddiant y dde'n golygu eu bod yn graff (mae'r demtasiwn yma'n rhyfeddol o gyffredin ymysg newyddiadurwyr, gan nad ydynt yn gallu amgyffred y posibilrwydd eu bod yn cael eu chwarae fel ffidl gan dwpsod; mae ego'n mynnu bod rhaid i Trump a Bannon a'u tebyg fod yn gyfrwys a chraff). Nid oes unrhyw beth anodd o gwbl am dactegau'r dde mewn gwirionedd.

Mae anghymesuredd annheg yma: mae'n haws i'r ffyliaid dorri'r system nag ydyw i bawb arall dacluso ar eu holau. Gall babi gachu'i hun mewn eiliad, ond mae'n cymryd llawer iawn mwy o amser i'r oedolyn lanhau. Pan mae Trump yn rhechu'i gelwydd gwirion diweddaraf, nid oes modd ei anwybyddu. Mae'r gallu i ddweud celwydd amlwg hurt a gorfodi pawb i'w gymryd o ddifrif yn fynegiant o bŵer amrwd; un o brosiectau pennaf y dde yw tanseilio'r syniad o realiti a rennir gan bawb, a throi gwirionedd yn rhywbeth a benderfynir trwy rym. Mae'r sefyllfa'n frawychus, ac mae'n anodd gwybod sut mae eu rhwystro, ond rwy'n grediniol bod modd delio â'r broblem yn fwy effeithiol o lawer nag mae'r cyfryngau wedi gwneud hyd yn hyn.

Ynghylch rhagfarn wrth-Gymraeg

Mae Rod Liddle yn ddyn diflas a dwl a diog, gyda record hir o sarhau siaradwyr Cymraeg a sawl grŵp arall. Bu wrthi eto'n ddiweddar, a bu'r ymateb, yn naturiol, yn ffyrnig.

Pob tro mae rhywbeth fel hyn yn digwydd, mae dadl ynghylch y ffordd orau i ni ymateb. Mae dau brif ddewis, sef gwylltio'n gacwn a chreu stwr, neu ei anwybyddu. Mae rhinweddau i'r ddau opsiwn. Shock jocks yw pobl fel Liddle, sy'n dweud pethau ymfflamychol er mwyn denu sylw, felly gellir dadlau mai gwireddu'u dymuniadau yw rhoi ocsygen cyhoeddusrwydd iddynt. Ar y llaw arall, mae anwybyddu'r sylwadau'n creu'r argraff nad oes gwrthwynebiad i'r fath agweddau, ac mae perygl i hynny'u normaleiddio'n dawel.

Anwybyddu sydd orau yn achos pobl di-nod ar Twitter, efallai; os mai dim ond dwsin o ddilynwyr sydd ganddynt, mae rhoi sylw iddynt bron yn sicr o fod yn wrth-gynhyrchiol. Bwriad fy nghyfrif Take That, Welsh, wrth ail-drydar pobl sy'n gwneud sylwadau dwl a jôcs blinedig am y Gymraeg, yw rhoi proc bach i'w hysbysu nad ydynt yn agos at fod mor wreiddiol a beiddgar ag y maent yn tybio. Ond ar y cyfan, rwy'n credu dylid osgoi pile-ons yn yr achosion hynny.

Mae'n wahanol pan mae'r siaradwr yn sylwebydd adnabyddus gyda phlatfform mawr. Mewn achosion fel hynny, mae ymateb gyda pile-on blin yn strategaeth synhwyrol. Mae'n bwysig sicrhau bod darllenwyr sy'n anghyfarwydd â 'dadl' yr iaith yn gweld bod sylwadau fel rhai Liddle yn anghywir. Mae darbwyllo'r Sunday Times a'r Spectator, neu Liddle ei hun, bod dweud pethau twp am yr iaith Gymraeg yn fwy o drafferth nag o werth yn nod rhesymol iawn, a'n enghraifft o siaradwyr Cymraeg yn ymateb i ryddid mynegiant Liddle a'i gyhoeddwyr gyda'u rhyddid mynegiant eu hunain.

Dywed Liddle: 'And yet as a result of this little spat I will now feel it incumbent to make a joke about Wales in every column I write, which might get boring for the readers'. Dylem 'alw'r blyff' fan hyn, a pharhau i ymateb. Mae Liddle yn gywir i ddweud y byddai hyn yn troi'n ddiflas yn fuan iawn i'r darllenwyr, ac felly i'w gyhoeddwyr. Mae gan garedigion yr iaith Gymraeg fwy o stamina yn hyn o beth; os mai mater o fynd yn ôl ac ymlaen nes bod un ochr yn cael llond bol yw hyn am fod, yna dim ond un enillydd fydd.

Eto i gyd, mae yna rai pethau dylai amddiffynwyr yr iaith beidio'u gwneud yn ystod helyntion o'r math hwn. Fel rwyf wedi'i ddweud ar ôl achos tebyg rai blynyddoedd yn ôl, mynd at yr heddlu yw un. Mae'n ddigon syrffedus pan mae shock jocks fel Liddle yn ymateb i feirniadaeth trwy swnian am eu rhyddid mynegiant. Ond mae ceisio defnyddio grym y wladwriaeth i gau eu cegau yn sensoriaeth. Dylem osgoi galluogi'r bobl yma i ferthyru'u hunain ar allor rhyddid mynegiant, oherwydd dyna'n union maent yn gobeithio amdano.

Rheswm ymarferol a phwysig arall i beidio ag annog y wladwriaeth i ddyfarnu pa safbwyntiau i'w caniatáu a pha rhai i'w gwahardd yw bod deddfu o'r fath yn anochel, yn hwyr neu'n hwyrach, o gael eu defnyddio'n erbyn carfannau llai grymus. Hyd yn oed os mai gwarchod lleiafrifoedd rhag y mwyafrif yw'r bwriad wrth eu cyflwyno, mae hanes hir o rymoedd o'r fath yn gweithredu i'r cyfeiriad arall. Mae grwpiau lleiafrifol yn ddrwgdybus o'r wladwriaeth am reswm; pam felly ymddiried yn y wladwriaeth i ddefnyddio'r fath bŵer yn y modd 'cywir'?

Ymateb arall y mae'n hen hen bryd i amddiffynwyr y Gymraeg roi'r gorau iddi yw honni mai sarhau'r Gymraeg yw'r 'rhagfarn dderbyniol olaf'. Mae Liddle ei hun yn dangos yn glir nad yw hynny'n agos at fod yn wir, gan ei fod wedi bod yn dweud pethau hiliol a misogynistaidd yn nhudalennau rhai o bapurau newydd a chylchgronnau mwyaf adnabyddus y Deyrnas Gyfunol ers degawdau. Nid oes angen 'dychmygu petai wedi dweud hyn am grŵp x', oherwydd mae'n gwneud hynny bron yn wythnosol. Dim ond chwilio Google yn sydyn sydd ei angen er mwyn gweld bod pob grŵp o dan haul yn honni mai hwy yw targed y 'rhagfarn dderbyniol olaf'.

I fod yn glir, mae'n deg, i raddau, bod carfannau penodol yn canolbwyntio'n bennaf ar y rhagfarn sy'n eu hwynebu'n uniongyrchol, gan mai dyna'r math maent fwyaf cyfarwydd ag ef. Ond mae honni bod rhagfarn wrth-Gymraeg yn 'dderbyniol' mewn modd nad yw'n wir am ragfarnau eraill yn gwneud i ni edrych yn wirion, a'n rhoi hygrededd i'r ystrydeb ein bod yn fewnblyg. Un peth yw canolbwyntio ar yr hyn sy'n effeithio arnom yn uniongyrchol, ond peth arall yw anwybyddu'n llwyr y rhagfarn nad yw'n effeithio arnom. Nid oes gennym hawl i ddisgwyl i leiafrifoedd eraill a'u cefnogwyr gyd-sefyll â ni os ydym am fod mor ddi-hid ynghylch rhagfarn yn eu herbyn hwythau.

Ni ddylai fod angen cyfleu'r syniad bod rhagfarn wrth-Gymraeg yn arbennig neu'n unigryw mewn rhyw ffordd er mwyn ei gwrthwynebu. Mae'r traddodiad o hiliaeth yn erbyn pobl â chroen tywyll yn waeth nag unrhyw beth mae siaradwyr Cymraeg croenwyn wedi'i wynebu erioed, ac nid yw cydnabod hynny'n niweidio'n hachos o gwbl gan fod y ddau beth yn wrthun. Un enghraifft arall ymysg llu o ragfarnau diog yw lol gwrth-Gymraeg Liddle a'i debyg, ac mae dweud hynny'n ddigon.

Ynghylch gorfod cyfiawnhau ein bodolaeth ein hunain drwy'r amser

Ymddengys bod siaradwyr Cymraeg o dan warchae braidd ar hyn o bryd. Efallai bod yr ymosodiadau'n teimlo'n fwy cyson nag yn y gorffennol oherwydd y cyfryngau cymdeithasol. Mae twpsod anwybodus bellach yn ysgrifennu cynnwys eu meddyliau ar y we yn hytrach na'u cadw'n breifat, ac mae'r un rhwydweithiau'n gweithio fel larwm i alw'r Cymry i'r gâd bob tro y gwelwn rywbeth sy'n ein tramgwyddo.

Ond mae'n bosibl hefyd bod yr ymosodiadau'n dwysáu. Yn yr hinsawdd wleidyddol bresennol - mae Brexit yn symptom o greisis hunaniaeth yn Lloegr i raddau helaeth - gellir synhwyro bod drwgdybiaeth tuag at amrywiaethau mewnol yn y Deyrnas Gyfunol yn cynyddu. Beth bynnag sy'n mynd ymlaen, roedd caredigion y Gymraeg yn disgwyl y gwaethaf pan drydarodd y rhaglen Newsnight brynhawn ddoe am eu bwriad i gynnal trafodaeth am yr iaith. Os rywbeth, roedd yr eitem a ddarlledwyd hyd yn oed yn waeth na'r hyn a ddychmygwyd gan y pesimist mwyaf yn ein plith. Dau westai, dim un ohonynt yn siarad Cymraeg, ac un yn ffwl rhagfarnllyd di-nod a'i fryd ar efelychu Katie Hopkins. Efallai bod llawer o siaradwyr yr iaith yn brysur yn yr Eisteddfod ar hyn o bryd, ond roedd hyn yn hurt.

Dylem osgoi theorïau cynllwyn fan hyn. Nid arwydd o elyniaeth bwriadol gan gynhyrchwyr y rhaglen yw eitem fel hwn. Y gwir poenus yw nad ydym yn ddigon pwysig i haeddu hynny. Anwybodaeth lwyr sy'n gyfrifol. Roedd yn amlwg drwy gydol yr eitem nad oedd gan Evan Davis y syniad lleiaf am y pwnc; fe awgrymodd fwy nag unwaith mai hobi yw'r Gymraeg, yn hytrach na chyfrwng naturiol bywyd cannoedd o filoedd o drigolion y wladwriaeth. Mae'n ddealladwy bod newyddiarurwyr, cynhyrchwyr ac ymchwilwyr rhaglenni fel Newsnight yn anwybodus amdanom; Saeson yn byw yn Llundain ydynt, wedi'r cyfan. Nid yw'r iaith Gymraeg yn croesi'u meddyliau fel arfer. Rhaid dweud bod gweld rhaglen o'r fath yn gwneud smonach o bwnc cyfarwydd yn gwneud i mi amau'u hadroddiadau am faterion nad wyf yn gwybod cymaint amdanynt; nid wyf wedi gallu ymddiried yn The Economist yn yr un ffordd ers darllen y llanast llwyr hwn, chwaith.

Rwy'n teimlo'n eithaf diymadferth am hyn i gyd. Creu stwr a chodi ymwybyddiaeth yw'r unig ateb, am wn i. Mae gorfod cyfiawnhau ein bodolaeth fel grwp cymdeithasol dro ar ôl tro yn waith digalon, ond mae'n debyg mai dyna'r unig ddewis. Nid oes unrhyw un arall yn mynd i roi chwarae teg i ni, felly mae fyny i ni ein hunain. Am resymau amlwg, dim ond siaradwyr Cymraeg sy'n deall yn iawn beth sy'n mynd ymlaen yn y byd Cymraeg. Dyna natur ieithoedd gwahanol. Nid ein bai ni yw hynny. Y cyfan allwn ni ei wneud yw esbonio. Trafodwch yr iaith Gymraeg yn Saesneg, a phopeth arall, yn naturiol, yn Gymraeg.

Dyneiddiaeth

Lansiwyd Dyneiddwyr Cymru, cangen o'r Gymdeithas Dyneiddwyr Prydain, wythnos diwethaf, ac i gyd-fynd cafwyd arolwg barn newydd sy'n dangos bod 51% o Gymry bellach yn ystyried eu hunain yn anghrefyddol. Bûm yn trafod y canlyniadau hynny, a dyneiddiaeth yn gyffredinol, ar Taro'r Post (dechrau ar ôl 25:45).

Mae'n bwysig cofio'r caveats arferol wrth ystyried arolygon barn am bwnc mor bersonol a goddrychol. Mae diffiniad pobl o grefydd yn amrywio, ac mae'n debygol bod llawer o'r bobl hynny sy'n ystyried eu hunain yn 'anghrefyddol' yn parhau i gredu mewn rhyw fath o dduw. Vice versa, fe ddichon bod llawer hefyd yn galw'u hunain yn Gristnogion am resymau diwylliannol, er mai'r unig adegau maent yn meddwl am y pwnc yw pan mae rhywun o YouGov yn gofyn y cwestiwn. Eto i gyd, rwy'n credu bod y patrwm dros amser yn amlwg: mae crefydd, ar y cyfan, yn dirywio. Parhau i ddirywio fydd ei thynged, hefyd, gan fod yr 'anghrefyddol' yn llawer iawn mwy niferus ymysg y to ifanc. Mae hyn i gyd yn newyddion da iawn, wrth gwrs.

Beth yw'r gwahaniaeth rhwng anffyddiaeth a dyneiddiaeth, felly? Yn bersonol, rwy'n cofleidio'r ddwy label, a buaswn yn hapus i wneud y ddwy gyfystyr â'i gilydd yn llwyr. Gwn fod ambell un yn gwrthwynebu hynny: mae rhai anffyddwyr yn mynnu mai'r cyfan yw anffyddiaeth yw 'diffyg cred mewn duw', ac nad oes ganddi unrhyw beth i'w ddweud am y byd y tu hwnt i hynny. Fel rwyf wedi'i grybwyll sawl tro ar y blog, rwy'n credu bod hynny'n hurt.

Mae elfen o wirionedd i'r caricature o anffyddwyr fel pobl hunan-fodlon sy'n mwynhau galw pobl grefyddol yn dwp ar y we. Rwyf wedi gwneud hynny fy hun, ac mae'n gallu bod yn llawer o hwyl. Ond rwy'n gyndyn bod angen i anffyddiaeth olygu mwy na hynny. Mae goblygiadau anferthol i absenoldeb duw, a dylem eu hwynebu. Nid yw'n gwneud synnwyr o gwbl i wrthwynebu crefydd heb wrthwynebu'r rhagfarnau hynny mae crefydd wedi gwneud cymaint i'w hyrwyddo. O'r herwydd, nid wyf yn gallu gwahanu gwerthoedd positif fel cydraddoldeb a hawliau sifil oddi wrth anffyddiaeth ei hun. Dyneiddiaeth yw'r label traddodiadol ar gyfer y casgliad hwnnw o werthoedd positif, ond dylai anffyddiaeth olygu'r un peth yn union yn fy marn i. Ysywaeth, mae'r ffaith i'r ymadrodd 'atheism plus' gael ei fathu rai blynyddoedd yn ôl i ddisgrifio'r fersiwn o anffyddiaeth rwy'n ei disgrifio fan hyn yn awgrymu ein bod wedi colli'r ddadl.

Mae'r anghrefyddol yn cofleidio nifer o labelau gwahanol: anffyddwyr, dyneiddwyr, freethinkers neu rationalists. I mi, maent i gyd yn gyfystyr, a llai dryslyd fyddai i ni gyd ddewis un. Fel yr awgrymais, buaswn i'n ffafrio 'anffyddiaeth' i gwmpasu'r cyfan. Eto i gyd, ac er nad yw anffyddiaeth geidwadol yn gwneud synnwyr fel cysyniad, rwy'n cydnabod bod pobl yn bodoli sy'n gwrthod bodolaeth duw ond sydd, am ba bynnag reswm, yn parhau i wrthwynebu syniadau fel ffeminyddiaeth. Petai rhaid i mi ddewis, byddai'n well gennyf Gristion blaengar ei gwleidyddiaeth nag 'anffyddiwr' fel yna sy'n gwadu bodolaeth duw heb wrthod y rhagfarn (er bod rhesymeg y ddau yr un mor od i mi). Mae cydraddoldeb a hawliau sifil yn bwysicach na labelau, ac, yn wir, yn bwysicach na materion diwinyddol.

Ynghylch pwyntio bys

Darllenais So You've Been Publicly Shamed gan Jon Ronson yn ddiweddar. Mae'n sôn am bobl sydd wedi cael eu cywilyddio'n gyhoeddus oherwydd rhywbeth maent wedi'i ddweud neu ei wneud, yn gam neu'n gymwys. Mae'r we, a'r cyfryngau cymdeithasol yn enwedig, wedi hwyluso ein gallu i bwyntio bys, ac mae'n hawdd i feirniadaeth ysgafn droi'n pile-on blin o fewn dim o dro. Un o'r enghreifftiau a drafodir yw Justine Sacco, person di-nod ar Twitter heb lawer o ddilynwyr, a bostiodd jôc hiliol 'eironig' cyn i'w hawyren ddechrau am Cape Town. Erbyn iddi lanio, roedd hi'n elyn pennaf y wefan gyfan ac fe gafodd fraw ei bywyd wrth droi ei ffôn yn ôl ymlaen. Mae'r llyfr yn ddiddorol, a'n ein gorfodi i gofio bod person go iawn ar yr ochr arall. Mae'r wers honno'n bwysig, hyd yn oed os ydynt wedi dweud rhywbeth gwirioneddol erchyll.

Efallai y dylem gadw hyn mewn cof wrth ystyried y stori ddiweddaraf i gorddi'r Gymry Gymraeg, sef bod ymchwilydd i BBC Radio 5 Live wedi gwneud ymholiadau ar Twitter yn chwilio am gyfranwyr, gan ddweud yn benodol ei bod yn chwilio yn benodol am rywun 'to talk about why the Welsh language should die'. Aeth ati'n arbennig i wahodd dau ddyn sydd wedi gwneud sylwadau hynod ymfflamychol a thwp am yr iaith yn y gorffennol agos. Roedd ei dewis o eiriau'n syfrdanol o drwsgl a hyll.

Nawr, rwyf am rannu cyfrinach. Ers dechrau'r flwyddyn, rwyf wedi bod yn rhedeg cyfrif Twitter o'r enw Take That, Welsh. Y bwriad yw ail-drydar sylwadau dwl neu ddiflas am yr iaith Gymraeg. Nid mynd i ddadlau â'r bobl hyn yw'r nod; dim ond rhoi proc bach cynnil a gwneud y pwynt nad yw eu jôcs neu fyfyrdodau yn wreiddiol na'n ddiddorol o gwbl mewn gwirionedd. Beth bynnag, Take That, Welsh ail-drydarodd yr ymholiad uchod (ddiwrnod a hanner wedi iddio gael ei bostio), ac fe ffrwydrodd y Twitter Cymraeg bron yn syth. Er ei bod yn debygol y byddai rhywun arall wedi sylwi ar y neges yn hwyr neu'n hwyrach (mae'n rhyfeddol o hawdd dod o hyd i'r deunydd crai ar gyfer y cyfrif), rwyf felly'n teimlo peth cyfrifoldeb am y ffaith bod hyn wedi troi'n stori newyddion (gan ennyn ymateb y Comisiynydd, gwleidyddion a gwefan y Daily Mail). Mae gennyf deimladau cymysg am yr ymateb a gafwyd.

Nid yw'r ymchwilydd wedi dweud unrhyw beth o gwbl ers i'r sylw fynd yn feiral, ond buaswn yn dychmygu ei bod wedi cael braw gan ei bod wedi dileu'r trydariadau erbyn hyn. Er bod yr hyn a ddywedodd yn ymfflamychol, rwy'n gyndyn i'w beio hi'n unigol. Symptom o broblem sefydliadol a strwythurol yw beth ddigwyddodd mewn gwirionedd: cyfuniad o anwybodaeth lwyr am y Gymraeg a'i siaradwyr, a dyhead golygyddol i gynnwys safbwyntiau mor eithafol â phosibl er mwyn denu sylw. Mae'r rhan fwyaf o'r ymatebion rwyf wedi'i gweld yn beio'r BBC fel corfforaeth, sy'n deg yn yr achos yma, ond mae ambell un wedi mynd ar ôl yr ymchwilydd yn benodol, sy'n anffodus. Gwnaed cwyn i'r heddlu, hyd yn oed, sy'n hollol wirion.

Fel cyfrwng, mae Twitter yn tueddu i annog pile-ons ar adegau fel hyn. Mae unigolion yn gweld yr hyn a ddywedwyd, a'n teimlo'r angen i leisio'u barn. Wrth gwrs, os oes cannoedd (neu filoedd, hyd yn oed) o unigolion yn gwneud hynny, gall fod yn brofiad anghynnes iawn i'r sawl sydd o dan y lach, hyd yn oed os nad dyna fwriad y rhan fwyaf o'r beirniaid.

Mae'r mater yma'n ddyrys. Roedd y trydariad yn annerbyniol, felly ni ddylid fod wedi'i anwybyddu. Mae'n syrffedus eithriadol gorfod cyfiawnhau ein bodolaeth byth a beunydd. Nid yw'n help chwaith bod cynifer ohonom yn teimlo o dan warchae ers y stori ffug wirion am yr Orsedd a'n tîm pêl-droed y penwythnos diwethaf. Ond mae angen ystyried pwy yw'r person sy'n gyfrifol am ein gwylltio. Ni ddylid ymateb yn yr un modd i sylw gan ymchwilydd ag i sylw gan berson o statws uwch. Mae hefyd yn wahanol os yw'r person yn pigo ffrae neu'n bod yn ymosodol. Byddaf weithiau'n gweud hwyl am ben creadyddion ffwndamentalaidd, er enghraifft, sydd mor hyderus ac awyddus i herio er gwaethaf eu hanwybodaeth lwyr am theori esblygiadol. Ond dim ond gwneud ei swydd (a dilyn cyfarwyddiadau ei rheolwyr, yn ôl pob tebyg) oedd yr ymchwilydd.

Gyda llaw, fe ddarlledwyd yr eitem yn gynharach heddiw. Roedd yn sgwrs adeiladol a diddorol yn y diwedd, heb gyfraniad gan eithafwyr (roedd yno ddyn o'r Alban yn anhapus â'r syniad o wario rhyw lawer o arian cyhoeddus ar ieithoedd lleiafrifol, ond heb fod yn rhy ddwl am y peth). Efallai bod hyn yn dangos bod yr awydd i chwilio pob twll a chornel i ganfod y pobl mwyaf eithafol posibl yn wrth-gynhyrchiol, a bod hynny'n wers ychwanegol a ddysgwyd yn sgil yr helynt hwn.

Duw Yw'r Broblem

Nid fy ngeiriau i, ond teitl llyfr newydd gan Aled Jones Williams a Chynog Dafis. Rwyf wedi prynu'r gyfrol (mae'r teitl yn apelio, wedi'r cyfan), ac wedi darllen tua'i chwarter hyd yn hyn.

Mae'r awduron, er yn galw'u hunain yn Gristnogion, yn gwadu bodolaeth y duw personol, Cristnogol, traddodiadol. Cyn i mi ddechrau darllen, fy nhybiaeth oedd eu bod am arddel rhyw fath o ddeistiaeth, ond maent yn mynd ymhellach na hynny, gan wrthod y syniad o fod goruwchnaturiol yn gyfan gwbl. Er eu bod yn gwrthod pob athrawiaeth a gysylltir â'r grefydd honno, maent yn mynnu mai Cristnogion ydynt o hyd, a'n ymwrthod yn gyndyn â'r label 'anffyddiaeth'. Dyma un o'r pynciau a gafodd sylw gan Taro'r Post heddiw, ac roeddwn i'n un o'r cyfranwyr (mae cyfweliad gyda Chynog Dafis yn dechrau ar ôl 37:50, a'm hymateb i a chyfranwyr eraill ar ôl 48 munud).

I bob pwrpas, maent eisoes wedi gwneud y rhan fwyaf o'r gwaith o ddiosg eu crefydd, ac un cam bach pellach yn unig sydd ei angen arnynt er mwyn cyrraedd anffyddiaeth. Er eu bod yn diffinio'r fersiwn gyfarwydd o dduw allan o fodolaeth, maent yn dal eu gafael ar ryw gysyniad annelwig, cymylog, llithrig, trosiadol, a galw hwnnw'n dduw yn ei le. Afraid dweud nad yw hyn yn dal dŵr yn fy marn i. Nid yw'r 'ysbrydol', beth bynnag yw ystyr hynny, yn gysyniad defnyddiol mewn gwirionedd, ac mae'r dystiolaeth o'i blaid yr un mor absennol ag ydyw yn achos y syniadau crefyddol mwy traddodiadol.

Yn ei gyfweliad yntau, un o ddiffiniadau Cynog Dafis ar gyfer 'ffydd' yw 'cydymdeimlad at gyd-ddyn'. Diau bod y diffiniad yna'n un diarth i 99% o Gristnogion, ond dyna'r rheswm am y llyfr, am wn i. Rwy'n credu ei fod yn ddiffiniad digon anghynnes, a bod yn onest. Go brin mai ei fwriad yw awgrymu bod gan grefydd fonopoli dros y syniad o 'fod yn berson dymunol', ond felly mae'n swnio i mi. Rwy'n gwneud fy ngorau i drin fy nghyd-ddyn â pharch ac i fod yn berson da, ond nid yw hynny'n fy ngwneud yn Gristion o fath yn y byd. Nid oes angen ffydd i fod yn dda, ac nid oes gennyf syniad yn y byd sut y byddai derbyn syniadau 'crefyddol' neu 'ysbrydol' yn fy ngwneud yn berson gwell.

Chwarae gemau di-angen yw diffinio 'ffydd' neu 'dduw' fel hyn. Rwy'n hapus i dystio bod y teimlad o ryfeddod wrth syllu ar y sêr ar noson glir, neu'r teimlad o gariad wrth edrych ar wynebau hapus ein plant, yn hynod ddwfn. Gallant deimlo'n anesboniadwy o gryf. Ond nid yw eu mynegi mewn termau 'crefyddol' neu 'ysbrydol' yn ychwanegu unrhyw beth o gwbl. Fflwff ffug-ddwys yw hyn mewn gwirionedd.

Fel y soniais, nid wyf wedi gorffen y llyfr eto. Mae'n bosibl iawn y bydd mwy i'w ddweud amdano'n fuan, felly. Yn benodol, rwy'n edrych ymlaen i gyrraedd y darn eithaf helaeth am yr 'Anffyddiaeth Newydd'. Cawn weld faint o dir cyffredin fydd rhyngom.

Theorïau cynllwyn

Roeddwn yn westai ar Dan Yr Wyneb gyda Dylan Iorwerth neithiwr, yn trafod theorïau cynllwyn (mae'r eitem yn dechrau ar ôl 27:20).

Mae miloedd o'r rheiny'n hedfan o gwmpas, wrth gwrs. Gofynwyd yn benodol am lofruddiaeth John F Kennedy, a'n anffodus mae'n sbel go hir ers i mi astudio manylion yr achos hwnnw felly roedd yn anodd ymateb i honiadau penodol am yr hyn a ddigwyddodd. Y prif bwynt (ac rwy'n gresynu i mi beidio'i wneud yn gliriach ar y rhaglen) yw bod bywyd yn flêr. Hynny yw, mae cymaint o wybodaeth (a mwy fyth o gamwybodaeth) ar gael am bob digwyddiad o dan haul, mae'n ddigon hawdd dewis a dethol y darnau sy'n cefnogi'ch hoff naratif. Roedd hyn eisoes yn ddigon gwir yn y blynyddoedd wedi saethu JFK, ond mae'n amlwg yn llawer i awn gwaeth ers dyfodiad yr we.

Byddai optimydd wedi gobeithio byddai'r we, gyda'r holl wybodaeth am y byd ar flaen ein bysedd, yn ei gwneud yn haws lledaenu'r gwir ffeithiau ac felly'n ei gwneud yn anos i theorïau amgen ac ecsentrig ffynnu. Y gwrthwyneb sydd wedi troi i fod yn wir, wrth gwrs: mae'r rhyngrwyd wedi'i gwneud yn llawer haws i bobl od ganfod pobl od eraill, gan eu galluogi i atgyfnerthu eu rhagdybiaethau ei gilydd mewn siambr eco. Os rywbeth, mae'r we wedi lleihau ein dibyniaeth ar y cyfryngau prif lif, ac mae hynny'n hwb mawr i rith-gymunedau sydd fel petaent yn byw mewn bydysawd amgen.

Mae pobl yn credu yn y theorïau hanner pan yma am resymau seicolegol, neu sosio-wleidyddol, neu gyfuniad o'r ddau. Y gwir yw bod person sy'n arddel un yn tueddu i dderbyn llawer o rai eraill hefyd, hyd yn oed os ydynt yn gwrthddweud ei gilydd. Mae'n ffenomen ddiddorol, ac roedd yn ddiddorol clywed yr hyn yr oedd gan y seicolegydd Dr Mair Edwards i'w ddweud. Fel anffyddiwr, yr hyn sydd wedi fy nharo ers tro yw bod greddf grefyddol iawn yn amlwg yn y sawl sy'n hyrwyddo'r theorïau mwy cynhwysfawr, (fel David Icke a'i ddilynwyr, er enghraifft) sy'n beio popeth ar yr Illuminati bondigrybwyll. Mae pobl felly'n methu'n lân ag amgyffred y syniad bod pethau anffodus weithiau'n digwydd heb fod yna reswm ehangach. Weithiau, mae tywysogesau'n marw mewn damweiniau car. Weithiau, mae terfysgwyr yn ymosod. Weithiau, mae pobl yn marw'n annisgwyl. Maent yn ddigwyddiadau anarferol ar lefel unigol, ond y paradocs (yn arwynebol, o leiaf) yw bod pethau anarferol yn digwydd drwy'r amser. Yn union fel y mae'n dra annhebygol i chi ennill y loteri, eto i gyd, bron bob wythnos, mae rhywun yn rhywle'n llwyddo i wneud hynny. Ond i Icke a'i debyg, rhaid bod popeth yn ran o gynllwyn bwriadol. Mewn ffordd, mae'r Illuminati (neu bwy bynnag) yn chwarae rhan y Diafol.

Felly ydw, rwy'n ddrwgdybus o theorïau cynllwyn ar y cyfan. Fel y trafodwyd, mae angen sceptigiaeth; byddai derbyn gair swyddogol y llywodraeth yn ddi-gwestiwn bob tro'n gofyn am drafferth. Pan mae newyddiadurwyr yn y broses o ymchwilio i awgrymiadau bod y llywodraeth wedi camymddwyn, 'theori gynllwyn' yw honno ar y pryd, mewn rhyw ystyr. Ond pan ddaw cadarnhad ei bod yn wir, mae'n colli'r label hwnnw ac mae angen ei alw'n rywbeth arall. 'Sgandal', er enghraifft. Mewn gwirionedd, pan mae pobl yn sôn am theorïau cynllwyn, sôn y maent am honiadau lle nad oes tystiolaeth o'u plaid (a'n aml, lle mae llawer o dystiolaeth yn eu herbyn). Mae cadw meddwl agored yn iawn, ond nid i'r graddau bod eich hymennydd yn syrthio allan.

Cwyno i'r heddlu am ddarn o ffuglen

Ymddengys bod rhyw berson od yn rhywle wedi anfon 'gwaith' gwirioneddol anghynnes at gystadleuaeth Gwobr Daniel Owen eleni. 'Nid nofel oedd hi, ond cyfres o ddisgrifiadau graffig o blant yn cael eu treisio' yn ôl Dewi Prysor, un o'r beirniaid.

Yn anffodus, ymateb yr Eisteddfod oedd anfon y stwff at yr heddlu, ynghyd â manylion yr awdur. Sinigaidd fyddai nodi'r ffaith i hyn i gyd ddigwydd ym mis Mawrth ond bod y 'newyddion' wedi torri ddiwrnod cyn i'r brifwyl ddechrau, wrth gwrs. Beth bynnag am hynny, rwy'n gyndyn o'r farn na ddylai hyn fod yn fater i'r heddlu o gwbl. Roeddwn yn credu hynny cyn i natur y cynnwys ddod i'r amlwg, ac rwy'n credu hynny o hyd.

Fel mater o egwyddor pendant, rwy'n chwyrn yn erbyn y syniad o anghyfreithloni geiriau ar bapur, oni bai eu bod yn enllibus neu'n bygwth rhywun yn uniongyrchol. Yn sicr, ni allaf feddwl am senario lle byddai'n briodol galw'r heddlu oherwydd darn o ffuglen. Beth bynnag, nid yw'n eglur i mi beth yn union y mae disgwyl i'r heddlu ei wneud yn ymarferol am y peth.

Y ddadl yw bod pryder am y posibilrwydd bod yr awdur yn bwriadu gwireddu'r hyn a ddisgrifia, a bod y disgrifiadau hynny'n neilltuol o ffiaidd. Ond mae pob math o lyfrau - clasuron enwog yn eu plith - yn cynnwys golygfeydd pur 'anweddus'. Mae nofelau Raymond Chandler neu Agatha Christie, er enghraifft, yn llawn llofruddiaethau, ond nid oedd unrhyw un yn credu bod hynny'n reswm i boeni am gymhellion yr awduron. Rwy'n berchen ar gopïau o Naked Lunch gan William S Burroughs a Trout Fishing In America gan Richard Brautigan, dwy nofel sy'n cynnwys disgrifiadau o weithredoedd pedoffeilaidd. Ystyrir y ddwy'n gyfrolau arwyddocaol (fymryn yn ormodol felly yn fy marn i, yn enwedig Naked Lunch), er eu bod yn cynnwys darnau gwirioneddol fochedd. Ystyrier Lolita hefyd fel enghraifft arall.

A dweud y gwir, byddai 'pryderon' yr Eisteddfod yn swnio'n fwy didwyll pe na baent wedi denu'r holl sylw yma at yr hyn a ddigwyddodd. Canlyniad yr holl gyhoeddusrwydd yw bod gan lawer o bobl - a minnau yn eu plith - awydd darllen y deunydd anweddus dirgel yma, er chwilfrydedd pur. Ni fyddem wedi cael gwybod am ei fodolaeth yn y lle cyntaf petai'r Eisteddfod o ddifrif am eu gofidion bod rhywbeth sinistr ar droed. Mae'n bosibl iawn mai creu braw ymysg y 'sefydliad' fel hyn oedd union obaith yr awdur, trwy fod yn edgy a gwasgu'r botymau 'anghywir' i gyd. Dyna, i bob pwrpas, oedd nod Burroughs yn Naked Lunch, a gyhoeddwyd ym 1959. Y jôc yn achos y gyfrol honno yw mai f'ymateb pennaf wrth ei darllen am y tro cyntaf yn lled ddiweddar oedd bod rhywbeth eithaf hen-ffasiwn - quaint, bron - am yr ysfa yna i ddychryn er mwyn dychryn.

Yn rhwystredig ddigon, yn rhy aml mae amddiffyn yr hawl i ysgrifennu rhywbeth yn cael ei ddehongli fel amddiffyniad o safon y gwaith. Rwy'n hollol chwyrn o blaid yr hawl i ysgrifennu stwff fel hyn, dim ots pa mor wachul neu arswydus ydyw. Wrth gwrs, nid yw hynny'n golygu'r hawl i fynnu bod rhywun arall yn ei gyhoeddi, heb sôn am ei wobrwyo. Y gwir yw ei bod yn swnio fel bod yr hyn a ysgrifennodd yr awdur anhysbys yma'n ofnadwy ym mhob ystyr y gair. Ond yr ateb syml i hynny oedd i beidio rhoi gwobr Daniel Owen iddo, a hynny'n dawel bach. Gwaherdder yr awdur rhag cystadlu eto, ar bob cyfrif (mae'n debyg iddo wneud rhywbeth tebyg yn 2007 hefyd). Ond dyna ddylai fod ei diwedd hi.

Cymru: Dal I Gredu?

Roedd cyfres o dair rhaglen, Cymru: Dal I Gredu, yn gorffen ar S4C heno. Roeddwn i'n ymddangos yn y rhaglen olaf (28 munud i mewn, ond wrth gwrs dylech wylio'r rhaglen gyfan, a'r ddwy flaenorol hefyd).

Cyn-efengylwr yw Gwion Hallam, y cyflwynydd, sydd bellach wedi colli'i ffydd ond sy'n petruso o hyd ynghylch galw'i hun yn 'anffyddiwr'. Mae'r gyfres yn ei ddilyn wrth iddo deithio'r wlad yn cwrdd â phobl o bob ffydd, a heb ffydd, er mwyn gweld beth yw cyflwr crefydd yng Nghymru heddiw. Mae'n werth ei gwylio.

Nid wyf yn siwr pa mor llwyddiannus oeddwn i wrth geisio'i ddarbwyllo i gofleidio'r label. Yn ôl pob tebyg, mae ein safbwyntiau diwinyddol (neu, yn hytrach, eu habsenoldeb) yn bur debyg, felly mater semantig yw hyn mewn ffordd. Ond rwy'n credu ei bod yn bwysig bod anffyddwyr yn defnyddio'r gair hwnnw er mwyn disgrifio'u hunain, hyd yn oed os nad yw o reidrwydd yn ddyletswydd ar bob un ohonom i ddadlau'n gyhoeddus am y pwnc. Anffyddiwr fel fi yw Gwion yn barod i bob pwrpas; waeth iddo ymfalchïo yn hynny, ddim!

Post Cyntaf: gweddïo mewn ysgolion

Roeddwn ar y Post Cyntaf bore 'ma, yn trafod yr arfer o weddïo yn ystod gwasanaethau ysgol (mewn ymateb i'r adroddiad yma). Mae'r darn perthnasol yn dechrau ar ôl 1:43:40.

Nid yn unig y mae'n gyfreithiol i ysgolion y wladwriaeth arwain eu disgyblion mewn gweddi orfodol, ond mae'n anghyfreithlon iddynt beidio gwneud hynny. Mae'n sefyllfa ryfedd ac mae'n hen bryd i ni ddiddymu'r fath arferiad hen-ffasiwn a dwl.

Fel y dywedais yn yr eitem, nid lle'r wladwriaeth yw gorfodi crefydd ar bobl, yn enwedig gan fod plant ysgol yn rhy ifanc i fod wedi gwneud penderfyniad gwybodus ynghylch eu daliadau diwinyddol. Fe geisiodd fy ngwrthwynebydd ddadlau nad 'gorfodi' mo hyn, a bod yr arferiad hyd yn oed yn 'gynhwysol', ond go brin y byddai mor barod i amddiffyn y sefyllfa bresennol petai pob un o'r gweddïau'n rai Hindŵaidd, dyweder. Mater o freinio a hyrwyddo un crefydd benodol yw hyn mewn gwirionedd, a'r unig beth synhwyrol i'r wladwriaeth ei wneud yw cadw draw o'r math yna o beth yn llwyr.

Roeddwn wedi bwriadu dweud llawer mwy, a dweud y gwir. Yn benodol, mae'n biti nad oedd amser i mi egluro fy mod yn daer o blaid gwersi addysg grefyddol. Hynny yw, mae gorfodi'r disbyblion i gymryd rhan mewn defod grefyddol yn anfoesol, ond mae'n bwysig eu dysgu am grefyddau'r byd, er fy mod, fel anffyddiwr, yn eu hystyried i gyd yn wirion. Mae pobl yn credu pob math o bethau, a dylid sicrhau bod plant yn deall hynny. Os rywbeth, mae'n bosibl fy mod yn gryfach o blaid hynny nag y mae llawer o Gristnogion, efallai oherwydd bod deall bod llawer iawn o grefyddau gwahanol yn bodoli yn gallu arwain yn ei dro at y sylweddoliad nad yw'r un ohonynt yn fwy arbennig na'r llall; mae'n fwy tebygol eu bod i gyd yn anghywir na bod un yn unig yn wir ar draul y gweddill.

Ond dywedaf eto y dylid gwahardd eu gorfodi i addoli. Dyma achos lle dylid efelychu UDA. Er bod y wlad honno'n fwy crefyddol na Phrydain a Chymru, mae'r wladwriaeth yn fwy seciwlar o lawer. Mae'r hyn sy'n ofyniad cyfreithiol ar ochr yma'r Iwerydd yn erbyn y gyfraith yn America. Yn wir, mae'n mynd yn groes i gymal cyntaf un eu cyfansoddiad. Mae pob croeso i'r disgyblion weddïo yn eu hamser eu hunain, wrth gwrs, cyn belled nad ydynt yn tarfu ar unrhyw un arall neu ar y gwersi.

Nid mater o ryddid rhag crefydd yn unig mo hyn, ond o ryddid crefyddol hefyd. Mae'r hawl i arddel eich ffydd eich hunain yn golygu'r hawl i ddewis peidio arddel ffydd arall. Gwahardd cyd-addoli mewn ysgolion yw'r unig fodd o sicrhau tegwch i bawb, o bob ffydd yn ogystal â'r di-ffydd.

Sut i beidio herio coegfeddygon

Mae cylchgrawn a gwefan ofnadwy o'r enw What Doctors Don't Tell You wedi bodoli ers rhai blynyddoedd, bellach. Casgliad o gelwyddau a honiadau di-sail am ffug-driniaethau 'amgen' ydyw, ac mae sceptigiaid - gan gynnwys fi - yn llawn dirmyg tuag at y cyhoeddiad. Siom enfawr, fodd bynnag, oedd gweld y pwt yma yn y Private Eye diweddaraf:

Dylid nodi, efallai, bod gan Private Eye hanes o fod yn or-garedig i WDDTY. Tybed a yw'r ffaith bod y ddau gylchgrawn yn cael eu dosbarthu gan yr un cwmni, Comag, yn ffactor yn hynny o beth? Nid oes manylion am y sylwadau cas ar Facebook ac ati, felly mae'n anodd barnu (os oedd rhai ar eu tudalen, maent wedi'u dileu). Rwyf wedi edrych yn frysiog ond heb ganfod unrhyw enghreifftiau o'r hyn a awgrymir. Ond os nad yw hynny'n eglur, mae'r bygythiadau a'r hacio'n swnio'n ddi-amwys. Mae ymddygiad felly'n amlwg yn warthus ac anfaddeuol.

Mae'r arfer o fygwth trais rhywiol yn ddirgelwch anferth i mi: beth ddiawl sy'n mynd trwy feddwl y math o berson sy'n hapus i wneud hynny? Yn anffodus, mae wedi dod i'r amlwg dros y blynyddoedd diwethaf bod rhywiaeth yn broblem o fewn y 'gymuned' o sceptigiaid ac anffyddwyr ar y we, ac nad ydym fawr gwell, os o gwbl, na'r boblogaeth yn gyffredinol yn hynny o beth. Os oes gan garfan ohonom yr argraff bod yr uchod yn ffordd synhwyrol o ymateb i'n 'gelynion', yna mae gennym broblem fawr y mae angen ei datrys ar fyrder.

Yn ogystal â bod yn anfoesol, mae nonsens fel hyn yn wrth-gynhyrchiol gan ei fod yn dilysu persecution complex y bobl sy'n hyrwyddo 'triniaethau' amgen. Mae cyhoeddwyr WDDTY eisoes yn awchu i bortreadu eu hunain fel Dafyddiaid bychain yn brwydro'n ddyfal yn erbyn Goliath y sefydliad meddygol gormesol a llwgr, sef naratif gyfarwydd pob quack. Y peth olaf sydd ei angen yw i rai ffyliaid roi hygrededd i'r naratif honno.

Ynghylch ymateb i gorddwyr proffesiynol

Mae pawb wedi clywed am y golofn warthus a ymddangosodd yn y Sun dros y penwythnos, lle argymhellodd yr awdur (nad wyf am ffwdanu ei henwi) saethu'r 'cockroaches' sy'n ceisio ffoi o ogledd Affrica i Ewrop. Gwarthus iawn wrth gwrs. Mae'r awdur yn llwyddo i wneud bywoliaeth trwy ddweud y pethau mwyaf ymfflamychol sy'n dod i'w phen, ac mae rhai papurau newydd yn hapus i gyhoeddi'r rwtsh, yn rhannol er mwyn denu sylw. Mae'n strategaeth lwyddiannus, oherwydd dyma fi.

Sut ddylai pobl synhwyrol ymateb i'r stwff yma? Dechreuwn trwy ddweud sut na ddylid gwneud. Yn benodol, ni ddylwn alw'r heddlu. Er mor uffernol y safbwynt, ni ddylai ei fynegi fod yn anghyfreithlon. Dylai fod ganddi hawl i'w barn, a dylai fod gan bapurau newydd yr hawl i roi platfform iddi os mai dyna'u dymuniad.

Yn ail, ni ddylwn geisio cysuro'n hunain trwy ddweud bod 1) ei barn yn unigryw, a 2) nad yw'n ddidwyll. Y gwir yw mai'r hyn sy'n frawychus am y golofn yw'r ffaith ei bod yn adlewyrchu barn lled-gyffredin, nid ei bod rywsut yn eithriadol. Rhaid i ni roi'r gorau i dwyllo ein hunain bod rhagfarn yn beth prin erbyn hyn.

Gallwn gymharu'r sefyllfa â phobl fel Ann Coulter a Rush Limbaugh yn America, shock jocks sy'n ymhyfrydu mewn dweud pethau twp ac ymfflamychol iawn am ryddfrydwyr a Democratiaid, ac sy'n gwerthu llyfrau, a denu gwylwyr a gwrandawyr, wrth eu miliynau. Dro ar ôl tro, fe welwch bobl synhwyrol yn gwadu'r posibilrwydd bod y ddau wir yn credu'r hyn y maent yn ei ddweud, gan eu bod mor 'eithafol'; dim ond chwarae cymeriad er mwyn gwneud arian y maent, meddir. Mae'r celwydd yma'n anghyfrifol. Wedi'r cyfan, os oes ganddynt gynulleidfa o filiynau, a'r rheiny i gyd yn amlwg yn cytuno â'r hyn sy'n cael ei ddweud, yna nid yw'n annhebygol o gwbl bod Coulter a Limbaugh eu hunain yn ei gredu hefyd. QED. Mae'r un rhesymeg yn dilyn yn achos awdur y golofn uchod; gwirion fyddai awgrymu bod mwyafrif, neu nyd yn oed leiafrif sylweddol, o'r darllenwyr yn ffieiddio. Y gwrthwyneb sy'n debygol o fod yn wir.

Dyma pam rwy'n amheus iawn bod anwybyddu pobl fel hyn yn ddoeth. Nid yw cuddio'n pennau yn y tywod yn debygol o gyflawni unrhyw beth o werth. Rhaid ei herio'n ffyrnig. Mae'r byd yn llawn pobl annifyr iawn o hyd, a dylid cydnabod hynny.

Lol anwyddonol 'DNA Cymru'

Gwych yw gweld blog newydd Cymraeg am 'wyddoniaeth, technoleg, tystiolaeth a’r cyfryngau': Syndod. Mae'r blogiad cyntaf yn rhagorol: 'Profion llinach genetig, DNA Cymru ac S4C'.

Gwerthusiad damniol ydyw o raglen fydd yn dechrau ar ein sianel genedlaethol ar Ddydd Gŵyl Ddewi. Bwriad y rhaglen yw ateb y cwestiwn 'pwy yw'r Cymry?' trwy olrain llinallau genetig unigolion. Ond mae hynny'n amhosibl ac anystyrlon. Nid oes modd darllen DNA person penodol fel rhyw fath o fap. Mae S4C wedi cynhyrfu'n lân am rwtsh siwdowyddonol. Mae'n rhaid eu bod yn deall hynny'n dawel bach, ond ni welwch unrhyw arwydd o sceptigiaeth yn y deunydd hyrwyddo. Nid oes rheswm i beidio disgwyl i'r rhaglen ei hun fod yr un mor grediniol chwaith.

Rhag ofn eich bod yn credu bod hyn yn hallt, ystyrier y ffaith nad yw Alistair Moffat, y dyn sy'n bennaf gyfrifol am hyn i gyd, yn wyddonydd o fath yn y byd. Yn hytrach, mae'n berchen ar fusnes sy'n elwa trwy werthu 'profion' genetig. Mae S4C wedi cytuno'n llon a digywilydd i hyrwyddo propaganda masnachol ar ran quack llwyr sy'n debygol o wneud ffortiwn o'r fath sylw. Cyd-ddigwyddiad, rwy'n siwr, yw'r ffaith bod Moffat a phennaeth y sianel yn hen ffrindiau.

Darllenwch y cwbl, a rhannwch. Mae'n bwysig ein bod fel Cymry yn beirniadu'r nonsens yma'n chwyrn, rhag iddo ategu'r ystrydeb amdanom fel cenedl sy'n obsesiynu ynghylch ein hynafiaid a syniadau dwl am waed a rhyw fath o burdeb Celtaidd.

Bwrw Golwg

Roeddwn ar Bwrw Golwg y bore 'ma (10:20 i mewn), yn trafod anffyddiaeth a'r blog. Y rheswm oedd canlyniadau arolwg a gyhoeddwyd yn ystod yr wythnos: mae'n debyg bod 42% o bobl y Deyrnas Gyfunol bellach yn dweud nad ydynt yn grefyddol, a bod 19% hyd yn oed yn cofleidio'r label 'anffyddiwr'. Mae'r ffigurau hyd yn oed yn uwch ar gyfer y genhedlaeth iau. Calonogol iawn, wrth gwrs.

Roeddwn yn hapus â'r sgwrs ar y cyfan, er fy mod yn gwybod yn iawn sut y gallaswn fod wedi gwella rhai o'r atebion. Yn arbennig, rwyf wedi bod yn gwingo, bron yn barhaus, ers i'r gair 'gwrywgydiaeth' lithro allan o'm ceg wrth recordio'r eitem. Mae'n air gwirion, ac nid oes gennyf syniad pam y'i dywedais. Fel un sydd wedi dweud droeon bod angen i bawb roi'r gorau i'w ddefnyddio, mae'n destun embaras. Buaswn yn pledio nerfusrwydd, ond mae'n esgus dila braidd. Ymddiheuriadau i bawb arall sy'n casáu'r gair.

Gwn mai'r ateb gwanaf oedd i'r cwestiwn ynghylch Cristnogion sy'n cael eu hysbrydoli gan eu ffydd i arddel safbwyntiau digon blaengar. Mae'n amlwg bod hynny'n wir am lawer iawn o Gristnogion, fel y cydnabyddais. Ond byddai ymateb gwell wedi mynd ati i egluro mai problem crefydd fan hyn yw ei bod fel canfas gwag i raddau helaeth. F'argraff i yw y byddai Cristnogion blaengar yn arddel y safbwyntiau rhyddfrydol hynny beth bynnag, ffydd neu beidio. Cyfiawnhad post hoc yw'r ddiwinyddiaeth. Rwyf wedi cyffwrdd ar y pwnc hwn mewn cofnod blaenorol hefyd.

Dywedodd y Parchedig Pryderi Llwyd Jones rai pethau digon clên am y blog yn ei sgwrs ddilynol yntau, chwarae teg. Wrth gwrs, nid yw mor hoff o'm defnydd o ymadroddion fel 'ofergoeliaeth afresymegol' a 'fflwff diwinyddol ffug-ddwys'. F'amddiffyniad i yw fy mod yn ceisio egluro'n gymharol drylwyr pam fy mod yn credu bod y rhain yn ddisgrifiadau teg. Nid cyhuddiadau ffwrdd-a-hi mohonynt. Gwn nad yw eu defnyddio'n debygol iawn o arwain at berswadio Cristnogion bod eu fydd yn seiliedig ar gelwydd, ond, wel, mae hynny'n annhebygol iawn o ddigwydd doed a ddelo. Os oes gennyf obaith o ddenu unrhyw un i'r gorlan hon, yna pobl sydd ar hyn o bryd ar y ffens yw'r rheiny. Ond yn anad dim, mae'r disgrifiadau'n adlewyrchu fy marn, felly byddai'n anonest i mi'u hosgoi.

Taro'r Post: cau ac addasu capeli

Roeddwn ar raglen Taro'r Post heddiw yn trafod cau capeli a'u haddasu er dibenion amgen. Dyna oedd pwnc y rhaglen gyfan heddiw, ac mae fy nghyfraniad i'n dechrau ar ôl tua 31:20 (ar gael am 29 diwrnod).

Mae capeli chwarter gwag a dirywiad Cristnogaeth yn codi calon anffyddiwr rhonc fel fi, wrth gwrs, ond rwy'n gobeithio fy mod wedi dangos nad yw anffyddwyr yn dymuno'u dymchwel i gyd, chwaith. Er gwell neu er gwaeth, maent yn ran o'n hanes, ac nis gwn am unrhyw anffyddwyr sy'n dymuno dinistrio pob arwydd o'r dreftadaeth honno. Os oes modd gwneud defnydd gwahanol o'r adeiladau, nid oes rheswm i beidio croesawu'r peth.

A'r ymatebion eraill i'r gyflafan

Rwyf eisoes wedi trafod fy rhwystredigaeth ag ymateb rhai rhyddfrydwyr i'r llofruddiaethau ofnadwy yn swyddfeydd Charlie Hebdo. Y flaenoriaeth i lawer oedd condemnio'r cartwnau yn hytrach na'r lladd, a hynny, ar y cyfan o leiaf, yn annheg. Nid dyna'r unig ymateb gwallus i'r hyn a ddigwyddodd, fodd bynnag. A bod yn onest, mae'r rhan fwyaf o'r ymatebion wedi bod yn wirion a rhagrithiol, a hynny ar sawl ochr o'r ddadl.

Fel un sy'n cefnogi'r cartwnau a'n condemnio'r trais - yn ddi-amwys, heb 'ond' - rwyf wedi canfod fy hun ar yr un ochr i'r ddadl ag islamoffobiaid rhagfarnllyd. Nid wyf yn arbennig o hapus am hynny, ond dyna ni (nid yw'r gair 'islamoffôb' yn ddelfrydol o bell ffordd; fe'i camddefnyddir yn aml, ond mae rhagfarn paranoid yn erbyn mwslemiaid yn ffenomen sy'n bodoli, felly rhaid i ni ei dderbyn).

Gallaf yn hawdd ddychmygu bod bywyd mwslem normal yn gallu bod yn syrffedus ar adegau (dyma erthygl dda iawn yn lladd ar yr ymadrodd 'mwslem cymhedrol', gyda llaw). Pryd bynnag mae rhai o'u cyd-mwslemiaid yn cyflawni gweithred dreisgar, mae gofyn bron yn syth i bob un aelod o'r grefydd gyfan wneud pwynt mawr o leisio condemniad cadarn. Y dyb, am wn i, yw bod eu 'teyrngarwch' yn amheus oni chlywn fel arall. Y broblem yw bod y conedmniadau gan amryw gyrff mwslemaidd yn cael llawer iawn llai o sylw yn y cyfryngau na'r bobl sy'n mynnu bod rhaid iddynt wneud y condemniadau hynny. Wrth gwrs, nid yw'n gwneud llawer o synnwyr i ddweud bod pob mwslem yn gyfrifol am yr hyn a gyflawnir yn enw'r grefydd honno, fwy nag ydyw i awgrymu bod pob siaradwr Cymraeg unigol yn siarad ar ran y grŵp ieithyddol cyfan. Ond mae hilgwn twp, serch popeth, wedi bod yn brysur yn ymosod ar fosgiau ledled Ffrainc. Mae hyn yn ddigalon.

Rydym hefyd wedi clywed cyhuddiadau o ragrith yn erbyn rhai o'r gwleidyddion a'r sylwebwyr a ddaeth allan o'r pren i gefnogi Charlie Hebdo yn enw rhyddid mynegiant. Mae'r cyhuddiad hwnnw'n hollol deg. Roedd bron yn ddoniol, mewn ffordd hynod dywyll, gweld llysgennad Sawdi Arabia allan ar strydoedd Paris yn cefnogi'r cylchgrawn, o gofio'r hyn sy'n digwydd yn y wlad honno i'r blogiwr rhyddfrydol Raif Badawi ar hyn o bryd. Dyma restr dda o ragrithwyr eraill tebyg, gan gynnwys y brenin Abdullah o Jordan, prif weinidog Twrci Ahmet Davutoğlu, Benjamin Netanyahu, Sergei Lavrov o Rwsia, taoiseach yr Iwerddon Enda Kenny (gwlad lle mae cabledd yn drosedd hyd heddiw), Khalid bin Ahmed Al Khalifa (gweinidog tramor Bahrain), a llawer iawn mwy. Yr hyn sy'n hyfryd, ac sydd heb gael llawer o sylw, yw bod Charlie Hebdo eu hunain, yn eu rhifyn newydd, yn tynnu sylw at yr union safonau dwbl digywilydd hyn, a'n gwawdio'r rhagrithwyr hyn sy'n gwneud defnydd o'u trasiedi er mwyn gwneud ychydig o grandstanding gwleidyddol ffug a thwyllodrus.

Mae llywodraeth Ffrainc ei hun yn euog o'r un rhagrith. Arestiwyd y digrifwr Dieudonné M’Bala M’bala wedi iddo gyhoeddi neges ar Facebook yn cydymdeimlo â'r terfysgwyr. Nid oes ots pa mor wrthun yw'r neges: rwy'n cefnogi, yn hollol ddi-amwys, ei hawl i fynegi'i farn. Rwy'n ffieiddio at y ffaith iddo gael ei arestio. A dweud y gwir, mae agwedd Ffrainc at ryddid mynegiant wedi bod yn od erioed: mae'r achos yma o 2006, er enghraifft, yn syfrdanol.

Mae'r cyhuddiad o ragrith yn gywir, felly, ond beth yn union yw datrysiad sylwebwyr fel Mehdi Hasan ar gyfer cysoni'r safonau dwbl yma? Hyd y gwelaf i, ei awgrym yw bod angen cyfyngu ar ryddid mynegiant ymhellach er mwyn sensro unrhyw beth sy'n gwawdio islam hefyd. Yr ateb cywir, wrth reswm, yw'r gwrthwyneb: dylid ehangu ar ryddid mynegiant a rhoi'r gorau i sensro yn yr holl achosion eraill yma. Mwy o ryddid mynegiant sydd ei angen, nid llai.

Yr ymateb i gyflafan Charlie Hebdo

Mae wythnos wedi mynd heibio, bellach, ers yr ymosodiad ofnadwy ar swyddfa'r cylchgrawn dychanol Charlie Hebdo. Heddiw, aeth y rhifyn cyntaf ers y digwyddiad ar werth (gweler y clawr ar y dde). Yn fy marn i, mae'r cartŵn yn hyfryd a graslon ('maddeuir popeth', medd dyn mewn twrban). Ysywaeth, mae llawer o fwslemiaid wedi gwylltio eto o'i herwydd.

Ymateb rhai o'm cyd-ryddfrydwyr yw testun y blogiad hwn, fodd bynnag. Rwyf wedi fy siomi'n arw gan rai blogwyr rwy'n eu hoffi. Mae'r drafodaeth yn ystod yr wythnos wedi fy nigaloni'n lân, a bod yn berffaith onest. Os rywbeth, rwy'n credu bod yr ymateb y tro hwn wedi bod hyd yn oed yn fwy camsyniol a llwfr nag ydoedd yn 2006 yn ystod helynt y cartwnau Jyllands-Posten.

Yn syth wedi'r digwyddiad, datblygodd yr hashnod #JeSuisCharlie fel modd o fynegi cefnogaeth i'r cylchgrawn. Yn fuan iawn wedi hynny, fodd bynnag, daeth yr adlach anochel gan ryddfrydwyr yn datgan #JeSuisNePasCharlie, gan gwyno bod y cylchgrawn yn hiliol, homoffobaidd, a misogynistaidd. Mae'r cyhuddiadau hyn, ar y cyfan, yn annheg ac anwybodus. Cyn egluro pam, fodd bynnag, hoffwn bwysleisio'r pwynt pwysicaf oll: pan mae rhywun wedi dioddef ymosodiad, neu hyd yn oed fygythiad, yn sgil rhywbeth maent wedi'i fynegi, dylai natur neu safon y gwaith o dan sylw fod yn hollol amherthnasol. Hyd yn oed petai'n wir bod Charlie Hebdo yn gyhoeddiad hiliol a rhagfarnllyd yn ei hanfod, ni ddylai hynny effeithio ar ein cefnogaeth yn dilyn digwyddiad fel hyn. Ystyrier cartwnau Jyllands-Posten; waeth i ni fod yn onest a chydnabod, bron ddegawd yn ddiweddarach, nad oeddent yn arbennig o dda na chlyfar. Ond pa ots? Yn syml iawn, pan mae rhyddid mynegiant yn cael ei fygwth fel hyn, yr unig ateb moesol yw cefnogaeth 100% i bwy bynnag sydd o dan y lach. Heb 'ond'.

Rwy'n cydnabod bod y gymhariaeth yn un sensitif, ond ystyrier achosion lle mae merch yn cyhuddo dyn o'i threisio. Rydym yn feirniadol iawn o unrhyw un sy'n mynnu siarad am ymddygiad y ferch - ei gwisg, faint o alcohol roedd hi wedi'i yfed, faint o ddiddordeb roedd wedi'i ddangos yn y dyn - ac mae hynny'n berffaith gyfiawn. Nid yw'r pethau hynny'n berthnasol i'r achos, ac effaith eu trafod yw awgrymu bod peth o'r cyfrifoldeb am yr hyn a ddigwyddodd yn gorffwys ar ei hysgwyddau hithau. Mae hynny'n wrthun; bai'r treisiwr ydyw a neb arall. Rhaid i mi fynnu bod rhywbeth tebyg yn wir yn achos cartwnau Charlie Hebdo. Beth bynnag eich barn am y cartwnau ar unrhyw adeg arall, mae eu beirniadu yng nghyd-destun ehangach ymosodiad fel hyn yn awgrymu bod rhaid iddynt dderbyn peth o'r bai am yr hyn maent wedi'i ddioddef. Efallai nad dyna'r bwriad, ond dyna, heb os, y neges a gyfleir. Fe'u targedwyd gan y terfysgwyr oherwydd bod y cartwnau'n 'annerbyniol'. Ymateb rhai rhyddfrydwyr oedd, wel, cytuno â'r rhesymeg. Mae hyn yn broblem anferth. Ategaf y pwynt: rhaid hepgor yr 'ond'. Dylid dechrau a gorffen gyda chondemnio'r ymosodiad; ni ddylai fod yn fodd o glirio'r llwnc cyn beirniadu'r dioddefwyr.

Er fy mod newydd ddadlau bod answdd y gwaith yn amherthnasol, rwyf am amddiffyn y cartwnau beth bynnag, oherwydd rwy'n digwydd credu bod Charlie Hebdo'n cael cam. Dechreuodd yr adlach gyda phobl ar Twitter yn rhannu lluniau o gloriau fel yr un ar y dde, heb gyd-destun. Ar yr olwg gyntaf, ymddengys yn anghynnes: yr awgrym yw bod menywod sydd wedi dioddef diolch i Boko Haram ar fin heidio i Ffrainc er mwyn magu plant ar bwrs y wlad. Wrth gwrs, mewn gwirionedd mae'r cylchgrawn yn gwneud defnydd helaeth tu hwnt o eironi. Heb fynd i orfod o fanylder ynghylch cyd-destun y stori sy'n sail i'r clawr - digon yw eich cyfeirio at y dudalen Quora defnyddiol yma lle mae Ffrancwyr yn egluro beth sy'n mynd ymlaen - yr amcan yw gwatwar hiliaeth trwy fynd â'r rhesymeg i eithafion abswrd. Mae mwy o gartwnau wedi derbyn yr un feirniadaeth, ac mae'r gwrth-dadleuon yn debyg iawn yn yr achosion hynny hefyd.

Neidiodd llawer i'r casgliad bod y cylchgrawn yn un asgell-dde, hiliol, gwrth-fewnfudo. Y gwrthwyneb llwyr sy'n wir: mae Charlie Hebdo'n perthyn i'r chwith radical, sy'n gwrthwynebu hiliaeth yn chwyrn. Os rywbeth, eu prif darged yw'r Le Pens a'r Front National. Mae'n wir eu bod yn dychanu islam a'n cael hwyl gyda delweddau o'r proffwyd Mohamed, ond maent yn targedu pob crefydd yn yr un ffordd. A bod yn blaen, ymddengys yn debygol nad oedd y rhan fwyaf o'r bobl hunan-fodlon a fu'n condemnio delweddau fel yr uchod hyd yn oed wedi clywed am Charlie Hebdo cyn yr ymosodiad, heb sôn am ymgyfarwyddo â bydolwg golygyddol y cylchgrawn, ac â gwleidyddiaeth a diwylliant Ffrainc yn gyffredinol. Ar ben hyn i gyd, wrth gwrs, ysgrifennir y cylchgrawn yn Ffrangeg, ac mae hynny'n rwystr arall i ni, nad ydym yn rhugl yn yr iaith honno, ddeall y cyd-destun. Nid bod hynny wedi atal llu o ryddfrydwyr smýg rhag eu condemnio mewn chwinciad. Nid dadlau ydwyf bod y cartŵn uchod yn enghraifft ardderchog o'r grefft. Fy mhwynt yw bod nifer fawr o'r bobl a fu'n ei ddiawlio heb hyd yn oed gydnabod bod y mater fymryn yn gynilach nag yr oedd yn ymddangos ar yr olwg gyntaf. Ni ddylid cymryd unrhyw un o ddifrif nad ydynt wedi traffferthu i ymgynefino â'r mater yn iawn.

Dylid dweud gair am ddychan ac eironi fan hyn. Mae'n berffaith iawn i benderfynu, ar ôl deall y cyd-destun yn drylwyr, bod y cartŵn yn broblematig o hyd. Rwyf wedi dadlau fy hun bod rhai digrifwyr yn euog o bledio 'eironi' er eu bod yn ategu hen ystrydebau diog. Hynny yw, nid yw hawlio label 'eironi' yn gerdyn get out of jail free.

Ni ddylid gorddweud arwyddocâd bwriad y dychanwyr chwaith, oherwydd mae eironi yn ddibynnol ar ddealltwriaeth y gynulleidfa. 60,000 yw cylchrediad arferol Charlie Hebdo, a gallwn dybio bod y darllenwyr rheolaidd hynny'n gwerthfawrogi'r ffordd y mae'r cylchgrawn yn mynd ati i wneud eu pwynt. Ond mae'r rhifyn newydd eisoes wedi gwerthu miliynau o gopïau; efallai wir bod rhai o'r darllenwyr ychwanegol yr wythnos hon yn hilgwn sy'n hoffi'r syniad o weld islam fel testun sbort. Petai pobl felly'n dyfalbarhau gyda'r cylchgrawn, byddai angen cydnabod wedyn bod y ffordd y mae'n cael ei ddehongli gan ei ddarllenwyr wedi newid hefyd. Byddai hynny'n newid gwleidyddiaeth y cylchgrawn, yn anffodus, hyd yn oed os nad yw'r deunydd ei hun wedi newid o gwbl. Y gwir amdani yw bod ar eironi, os am lwyddo, angen i'r gynulleidfa fod fel petaent yn aelod o glwb, sy'n deall yn union sut i ddehongli'r deunydd gyda winc. Oherwydd y ddibyniaeth ar ddealltwriaeth y gynulleidfa, mae'n llythrennol amhosibl creu deunydd dychanol lle nad oes risg iddo gael ei gamddehongli gan bobl o'r tu allan i'r 'clwb' hwnnw, boed yn bobl sy'n arddel cyfiawnder cymdeithasol sy'n pryderu ei fod yn mynegi rhagfarn hyll, neu'n geidwadwyr adweithiol sy'n ei hoffi am yr un rheswm yn union. Yn hynny o beth, problem yr oes sydd ohoni yw bod y we yn newid y modd y mae gwaith fel hyn yn cael ei ddosbarthu. Mae'n llawer haws rhwygo darnau unigol oddi wrth eu cyd-destun.

Er mwyn amlygu hyn, ystyrier yr erthygl yma o wefan The Onion (euthum am dro i'w gwefan a chwilio am y gair 'nigger', a dyna'r canlyniad cyntaf). Pe na baech yn gyfarwydd â natur y cyhoeddiad hwnnw, efallai wir y buasech yn dychryn. Mae'r erthygl yn ddoniol, gan watwar hiliaeth, ond fel rwyf wedi bod yn dweud, mae'n dibynnu ar ryw faint o ddealltwriaeth ar ran y darllenydd. Wrth gwrs mae gan The Onion y fantais o fod yn gylchgrawn Americanaidd enwog iawn; mae llawer, o'r tu allan i America hefyd, yn gwybod yn iawn nad oes ynddo unrhyw beth i'w gymryd o ddifrif. Hyd y gwelaf, y gwahaniaeth pennaf rhwng erthygl The Onion a'r cartŵn Charlie Hebdo uchod yw bod llawer iawn llai o bobl, nes yr wythnos ddiwethaf o leiaf, wedi clywed am yr ail gylchgrawn.

Mae'r ffrae am y cartwnau wedi esgor ar drafodaeth ehangach ynghylch rhyddid barn. Cri gyfarwydd yw bod rhyddid mynegiant yn dda ond (a dyna'r 'ond' annifyr yna eto) nad yw hynny'n golygu y dylid mynd ati'n fwriadol i achosi loes. Wel ie a na. Rwy'n berson eithaf gwleidyddol gywir ar y cyfan. Rwy'n feirniadol iawn pan welaf hiliaeth, homoffobia neu rywiaeth, ac yn yr ystyr yna o leiaf, rwy'n credu bod yna rai pethau na 'ddylai' pobl eu dweud. Ond yn amlwg, nid yw hynny'n golygu fy mod yn arddel ymosod ar, neu arestio, hilgwn, homoffobiaid neu fisogynistiaid. O safbwynt rhyddid mynegiant, rwy'n cefnogi, gydag arddeliad, hawl pobl i ddweud pethau anghywir a hyll; rwyf yno'n llechu yn barod i ddefnyddio fy rhyddid mynegiant innau yn fy nhro i'w condemnio pan fyddent yn gwneud. Yn yr ystyr gyfreithiol, mae rhyddid mynegiant yn bwysicach byth pan mae datganiad yn debygol o beri loes; dyna'r union achlysur pan mae'r angen i'w amddiffyn ar ei fwyaf. Nid yw'r rhyddid i ddweud pethau saff yn unig, sy'n annhebygol o dramgwyddo unrhyw un, yn enghraifft ystyrlon o ryddid mynegiant o gwbl. Hynny yw, os nad ydych yn credu bod rhyddid mynegiant yn cynnwys yr hawl i gyhoeddi pethau fel delweddau o'r proffwyd Mohamed, nid ydych yn credu mewn rhyddid mynegiant o gwbl.

Problem gyfarwydd arall fan hyn yw'r syniad bod crefydd yn ran annatod o hunaniaeth pobl, lawn cymaint â'u hil. Mae llawer o'r farn bod hynny'n wir, felly mewn un ystyr mae hynny ynddo'i hun yn gwireddu'r ffaith. Mae pobl yn diffinio'u hunaniaeth eu hunain, wedi'r cyfan. Ond fel rwyf wedi'i ddweud dro ar ôl tro ar y blog hwn, cysyniad ideolegol yw crefydd. Nid oes rheswm o gwbl i drin crefydd yn gyffredinol, heb sôn am un grefydd benodol, yn wahanol i syniadau gwleidyddol megis Marcsiaeth neu geidwadaeth. Mae angen dymchwel y pedestal y mae cymdeithas yn mynnu gosod crefydd arno, a chael gwared ar y ffug-barchusrwydd anhaeddiannol y rhoddir iddi. Ni ddylai unrhyw syniadau fod yn imiwn rhag beirniadaeth na dychan.

Cŵyn berthnasol ychwanegol yw bod angen i ddychan anelu tuag i fyny, a herio'r sawl sydd â grym. Yr awgrym yw bod tynnu coes Mohamed druan yn enghraifft o anelu am i lawr, gan sathru ar fwslemiaid difreintiedig sy'n dehongli'r peth fel ymosodiad personol ar leiafrif. Efallai bod modd dadlau mai taro i fyny a wna'r dychanu gorau. Ond rwy'n gwrthod y syniad bod anelu i lawr yn hollol annilys. Dylai fod yn ddigon i'r targed fod yn abswrd. Ac mae islam, a'r holl lol am Fohamed, yn hollol abswrd. A beth bynnag, awgrymaf ei fod yn deg dweud mai anelu i fyny y mae Charlie Hebdo wrth gyfeirio at yr eithafwyr arfog a laddodd eu cyfeillion, ac sy'n arddel trais fel modd o orfodi eraill i ufuddhau i'w gofynion.

Yr unig reswm y mae hyn i gyd yn ddadleuol yn achos islam yw oherwydd bod cymaint o ffyddloniaid y grefydd honno'n bygwth trais yn erbyn unrhyw un sy'n eu hypsétio. Mae gwirfoddoli i fod yn wystlon i sensitifrwydd eithafwyr treisgar yn syniad syfrdanol o dwp. Yn syml iawn, nid yw'r sensro yma'n digwydd yn achos Cristnogaeth, a da hynny. Ond y ffordd i gysoni pethau yw i drin islam yr un fath ag yr ydym yn trin pob crefydd arall, nid fel arall. Os nad ydych wedi'ch argyhoeddi eto, ystyrier bod ceidwadwyr Cristnogol yn America eisoes wedi llwyddo i ddefnyddio helynt Charlie Hebdo i orfodi'r Associated Press i dynnu llun o'r Piss Christ i lawr. Dylem fod yn onest: roedd ganddynt bwynt, gan fod gan yr AP bolisi o beidio dosbarthu lluniau o Fohamed. Rhagrith a safonau dwbl yw trin y ddau achos yn wahanol. Rhaid eu trin i gyd yr un fath. Fel arall, y neges fawr i Gristnogion y byd yma yw bod angen iddynt ail-afael â dulliau treisgar.

Mewn ffordd, mae gennyf fwy o barch tuag at gyhoeddwyr a golygyddion sy'n cyfaddef yn agored mai pryderon am ddiogelwch sydd wrth wraidd eu penderfyniad i beidio atgynhyrchu'r delweddau. O leiaf mae hynny'n onest. Rhag cywilydd, fodd bynnag, ar y sawl sy'n dyfeisio ffug-esgusodion hanner-pan am ryw ddymuniad i 'osgoi peri loes'. Y gwir amdani yw ei bod yn amhosibl adrodd stori fawr yr wythnos ddiwethaf heb ddangos yr hyn sydd wedi ysgogi'r holl helynt. Mae unrhyw bapur newydd neu raglen newyddion sy'n gwrthod dangos y cartwnau yn euog o roi darlun pathetig o anghyflawn i'w darllenwyr a'u gwylwyr. Nid yw'n bosibl deall beth sy'n digwydd hebddynt.

Simon Brooks: Rhyddid Barn a'r Wasg Gymraeg

Mae'r hen gwestiwn ynghylch islam a rhyddid mynegiant wedi codi'i ben mewn modd erchyll eto dros y dyddiau diwethaf, yn dilyn cyflafan yn swyddfa'r cylchgrawn dychanol Charlie Hebdo ym Mharis. Bydd gennyf lawer i'w ddweud yn fuan am yr helynt, a'r ymateb iddo'n benodol. Yn y cyfamser, rwy'n hapus i gyhoeddi'r neges isod gan Simon Brooks, ac erthygl berthnasol iawn o'i eiddo a gyhoeddwyd yn wreiddiol yn 2006:

Pan gafwyd helynt yn 2006 ynglŷn â phenderfyniad y papur newydd Daneg Jyllands-Posten i gyhoeddi cartwnau o’r Proffwyd Mohamed, lledodd y ffrae i’r Gymru Gymraeg. Ail-gyhoeddwyd y cartwnau mewn papurau ar gyfandir Ewrop, ond nid yng ngwledydd Prydain ac eithrio, yn od iawn, mewn dau gylchgrawn Cymreig, Gair Rhydd a’r Llan, cyfnodolyn yr Eglwys yng Nghymru. Ond gorchmynnwyd fod rhifynnau perthnasol y ddau gylchgrawn hwnnw yn cael eu dinistrio, penderfyniad a groesawyd gan y sefydliad Cymreig yn ei gyfanrwydd. Gwrthwynebais hyn mewn erthygl olygyddol yn Barn ym mis Mawrth 2006, fel y gwnaeth Siôn Jobbins yntau yn y cylchgrawn Cambria ychydig wedyn. Er hynny, ni ymddangosodd y cartwnau yn Barn na Cambria ychwaith.

Ailgyhoeddir erthygl olygyddol Barn isod er mwyn ceisio ysbarduno trafodaeth yn Gymraeg. Ailgyhoeddwyd yr erthygl cyn hyn yn fy llyfr, Yr Hawl i Oroesi, yn 2009, ond nid yw ar gael yn ddigidol, ac yn ddigidol erbyn hyn mae llawer o drafodaethau’n digwydd.

Rwy’n hynod ddiolchgar i Dylan Llŷr am ganiatáu imi ailgyhoeddi’r erthygl ar ei wefan. – Simon Brooks, 11 Ionawr 2015

Wyneb Mohamed

Mae’r cartwnau enwog o Mohamed yn gorwedd ar fy nesg. Pan welais y dychanlun o’r Proffwyd ar dudalen flaen Die Welt, mewn siop papurau yng Nghaernarfon, prynais gopi heb feddwl ddwywaith. Efallai bod The Guardian yn rhy smyg i gredu mewn rhyddid barn bellach, ond mae modd cael gafael ar y wasg Ewropeaidd yn y rhan fwya’ o drefi yng Nghymru heddiw, a diolch byth am hynny.

Rwy’n gwbl glir fy meddwl nad oedd y papur newydd Daneg Jyllands-Posten wedi gwneud cam wrth gomisiynu deuddeg cartŵn yn arddangos wyneb Mohamed. Roedd penderfyniad papurau newydd cyfrifol ar dir mawr Ewrop – megis y Frankfurter Allgemeine Zeitung, Libération ac El Mundo – i’w hailgyhoeddi yn angenrheidiol hefyd yn wyneb hysteria. Ond nid ymddangosodd y cartwnau hyn yn yr un cyhoeddiad print yng ngwledydd Prydain, ac eithrio’r papur myfyrwyr Gair Rhydd. Ac o fewn ychydig oriau i Gair Rhydd weld golau dydd, roedd Undeb Myfyrwyr Caerdydd wedi rhoi sac i’r golygydd, a phwlpio’r rhifyn.

Wele felly wasg rydd wedi’i sensro ym Mhrydain, am y tro cynta’ efallai ers y dyddiau rheiny pryd y penderfynodd Thatcher na chaem glywed llefarwyr Sinn Féin. Mae’n eironig a dweud y lleia’ bod cyfyngiadau hanesyddol ar ryddid barn megis gyda rhywioldeb, y frenhiniaeth neu wleidyddiaeth wedi eu trechu, dim ond i rai newydd gael eu gosod yn eu lle. Mae’n fwy eironig byth mai’r sefydliad rhyddfrydol sydd wedi rhoi sêl ei fendith ar y sensoriaeth newydd hwn. Ond ni fydd neb yn synnu mai’r ceffyl pren Troeaidd yn hyn o beth yw cywirdeb gwleidyddol, un o afiechydon mawr ein hoes.

‘The insensitive actions of a few individuals should not, and will not, stop the atmosphere of respect and tolerance that exists at the university,’ meddai Cadeirydd Ffederasiwn Cymdeithasau Islamaidd Myfyrwyr Cymru wrth gollfarnu Gair Rhydd ar ran Mwslemiaid Prifysgol Caerdydd. Dyma ddefnydd dichellgar, dauwynebog o rethreg gynhwysol y gymdeithas amlddiwylliannol. Sylwer fel y defnyddir ‘insensitive’ ganddo i olygu ‘annerbyniol’, ‘respect’ i olygu ‘sensoriaeth’ a ‘tolerance’ i olygu ‘cau ceg’. Prifysgol o bob man yn methu â chaniatáu rhyddid barn!

Oes ’na rywbeth yn bod ar Islam felly, ac a oes gennym ni hawl i’w feirniadu? Mae digwyddiadau yr wythnosau diwetha’ wedi dangos yn go glir nad ydy Islam fel pe bai’n deall mai seciwlariaeth mewn bywyd cyhoeddus yw un o gonglfeini bywyd Ewrop. Nid yw hyn yn golygu y dylai fod unrhyw wrthwynebiad i Islam mewn bywyd preifat. Yr hawl i ffydd, yr hawl i addoli, yr hawl i addoldai: dyma rai o’r hawliau dynol mwyaf sylfaenol. A’r hawl hefyd i fynegi barn heddychlon ynghylch cabledd, ac i brotestio yn ei erbyn os dymunir.

Ond cyn belled â bod cyfraith a threfn dan ystyriaeth, cymdeithas seciwlar ydy hon, ac mae gennym bob hawl i’w chadw felly. Yma fe ymddengys bod y Gorllewin ac Islam yn bodoli ar ddwy blaned wahanol. Yn y ddeunawfed ganrif y cafwyd y chwyldro mewn athroniaeth Ewropeaidd a olygodd fod mwy o fri yn cael ei roi ar reswm a rhesymeg mewn gwleidyddiaeth nag ar orchmynion offeiriaid. A’r gwir amdani ydy mai un o’r prif resymau dros y diffyg amgyffred presennol rhwng y Gorllewin ac Islam ydy na phrofodd y byd Islamaidd yr Oleuedigaeth honno. Bydysawd oligarchaidd yn anffodus yw’r byd Islamaidd o hyd.

Er gwaetha’ honiadau ffôl rhai Mwslemiaid mai mater o ragfarn hiliol yw dymuno cyhoeddi’r cartwnau hyn, does gan neb – heblaw efallai am y BNP – mo’r mymryn lleia’ o ddiddordeb mewn defnyddio cabledd gwrth-Islamaidd fel ffon i guro lleiafrif ethnig. Yr hyn a gawn yn dramgwyddus, yn hytrach, ydy’r ensyniad na ellid caniatáu bellach drafodaeth ar grefydd.

At hyn hefyd, wrth gwrs, bu golygfeydd cywilyddus yn Llundain pryd y bu Islamiaid eithafol yn galw am ddienyddio newyddiadurwyr a chartwnwyr. Nid chwarae bach yw’r bygythiadau hyn, wrth gwrs. Gorfodwyd Salman Rushdie gan fatwa i guddio am flynyddoedd maith. Yn yr Iseldiroedd, llofruddiwyd cyfarwyddwr ffilm, Theo van Gogh, am feirniadu Islam.

Roedd fy mhenderfyniad fel Golygydd Barn o ran y cartwnau hyn yn un digon hawdd felly. Roeddwn yn dymuno eu cyhoeddi. Nid er mwyn dathlu cabledd, ond er mwyn gwrthsefyll yr Islamiaid eithafol sy’n dewis cefnogi’u bydolwg crefyddol gyda bygythiadau o drais a llofruddiaeth.

Ac eto, ni welwch yn Barn yr un o’r cartwnau yma. Pam hynny? Yn ddigon syml, cachgïaeth. Mae’n well bod yn onest am hyn yn hytrach na bychanu deallusrwydd pawb. Trwy Brydain benbaladr mae golygyddion yn llawn ofn. Ac nid wyf yn eithriad.

Wrth gwrs mae peidio â chyhoeddi’r cartwnau hyn yn datgan buddugoliaeth trais a therfysgaeth dros werthoedd cymdeithas wâr. Mae’n golygu nad yw rheolaeth y Gyfraith yn ddigon cryf ym Mhrydain bellach i warantu rhyddid y wasg. Mae hyn yn drychineb i ni i gyd. Ond byddai cyhoeddi’r cartwnau hyn yn rhy beryglus. Am y tro cyntaf ym Mhrydain ers tri chan mlynedd a mwy, dedfryd o farwolaeth yw’r gosb am feirniadu crefydd. Rhag eu cywilydd yr Islamiaid eithafol sy’n peri hyn, a rhag eu cywilydd hefyd bawb sy’n gwneud esgusodion drostyn nhw.

Drama'r ddrama

Mae'n rhaid ei bod hi'n fis Rhagfyr, gan fod y cwyno cyfarwydd gan rai Cristnogion am golli 'gwir ystyr y Nadolig' yn ei anterth eto fyth.  Un o bynciau Taro'r Post heddiw (y 10 munud olaf) oedd tuedd gynyddol ysgolion i greu fersiynau 'modern' o ddrama'r geni, neu i lwyfannu sioeau gwahanol yn gyfan gwbl, yn hytrach na'r fersiwn draddodiadol, ddiflas. Cymerais ran yn y drafodaeth. Fel y gallwch ddychmygu, croesawu'r duedd wyf i.

Felix Aubel oedd yn dadlau y dylid gochel rhag seciwlareiddio'r Nadolig, a bod angen sicrhau bod plant ysgol yn parhau i berfformio stori geni Iesu. Fy nadl i, yn syml, yw nad yw'r Nadolig yn ŵyl Gristnogol yn y lle cyntaf (ac nad ydyw wedi bod erioed). Gŵyl seciwlar yw'r Nadolig, felly mae'n llawer gwell perfformio sioeau amrywiol. Os gorfodi'n plantos bach truain i 'actio', mae yna lawer iawn o sioeau mwy diddorol ar gael. Nid oes rheswm o gwbl i barhau gyda'r un hen rigol.

Dyma enghraifft arall o Gristnogion yn raddol golli'r hawl i orfodi pobl eraill i gymryd rhan yn eu defodau, a'n portreadu hynny wedyn fel rhyw fath o ymosodiad ar eu ffydd.

Ar Taro'r Post

Roeddwn ar Taro'r Post ar Radio Cymru heddiw (wedi'i recordio o flaen llaw), yn ymateb i'r arolwg barn diweddar sy'n dweud bod mwyafrif o bobl Prydain bellach yn cytuno bod crefydd yn gwneud mwy o ddrwg nac o dda. Mae modd gwrando ar yr eitem fan hyn (40 munud i mewn), ac mae ar gael nes ddydd Llun.

Yn fras, fel y gallwch ddychmygu, rwy'n croesawu'r arolwg a'n cytuno bod crefydd yn niweidiol. Ond rwyf hefyd yn argymell pinsiad o halen gyda straeon fel hyn. Mae geiriad y cwestiwn, a dehongliadau gwahanol pobl o ystyr 'crefydd' (sydd, wedi'r cyfan, yn rhyfedd o anodd i'w diffinio), yn golygu bod yr atebion yn gallu bod yn llithrig iawn, gan amrywio o arolwg i arolwg.

Byddaf yn ymhelaethu ar fy safbwynt personol yn fuan.