Llai na hanner poblogaeth Cymru'n ystyried eu hunain yn Gristnogion

Mae'n debyg bod y ganran o boblogaeth Cymru sy'n galw'u hunain yn Gristnogion wedi syrthio o dan yr hanner, yn ôl yr ONS. Dim ond 48.18% yw'r ffigwr yng Nghymru erbyn hyn, o'i gymharu â 51% yng Nghymru a Lloegr gyda'i gilydd. Dengys y canlyniadau hyn bod Cymru'n llai crefyddol nag unrhyw rhanbarth o Loegr. Da iawn ni.

A bod yn onest, mae'n bur debygol bod y gwir ffigwr yn llawer iawn is eto. Nid oes modd cael rhifau hollol wrthrychol ynghylch y mater yma, yn amlwg, gan nad oes diffiniad sicr o 'Gristion' yn y lle cyntaf. Ond gan fod ffigwr yr ONS wedi'i seilio ar hunan-ddisgrifiad, mae'n rhaid ei fod yn cynnwys nifer fawr o bobl sy'n galw'u hunain yn Gristnogion am resymau diwylliannol a thraddodiadol, ond nad ydynt yn mynychu unrhyw gapel nac eglwys na'n meddwl am faterion diwinyddol rhyw lawer oni bai bod rhywun yn gofyn. Buaswn i'n synnu'n fawr petai'r ganran o bobl â Christnogaeth yn elfen wirioneddol bwysig o'u bywydau yn cyrraedd ffigurau dwbl.

Rhaid nodi bod ochr arall i'r geiniog yma. Rwy'n amau'n fawr bod 47.28% o boblogaeth Cymru yn wirioneddol anghrefyddol, er cymaint mae'r syniad yn apelio. Buaswn i'n tybio bod y ffigwr hwn yn cynnwys nifer fawr o bobl sy'n ymwrthod â chrefydd sefydliadol, a hyd yn oed y label 'crefydd' yn gyffredinol, ond sydd eto'n credu mewn rhywbeth lled ysbrydol. Dylid galw cred mewn unrhyw fath o rym trosgynnol yn grefydd yn fy marn i, dim ots pa mor annelwig ac idiosyncrataidd, ond rwy'n gwybod nad fel yna mae rhai pobl yn gweld pethau. Buaswn i'n awgrymu mai'r grefydd genedlaethol erbyn hyn yw 'mae'n rhaid bod 'na rywbeth, am wn i, ond nid wyf yn siwr beth'. 

Er bod anffyddiaeth go iawn - diffyg ffydd mewn unrhyw beth o gwbl tu hwnt i'r materyddol - yn cynyddu'n araf, mae'n aneglur o hyd bod dirywiad crefydd yn golygu ein bod yn mynd yn bobl mwy rhesymegol. Mae'r genhedlaeth ifanc heddiw (nad yw, ysywaeth, yn fy nghynnwys i ragor) yn rhyfedd o hoff o astroleg, wedi'r cyfan, ac mae TikTok yn orlawn o bobl 19 oed yn mwydro am ddewiniaeth. Eto i gyd, mae dirywiad parhaus crefydd sefydliadol i'w groesawu, gan ei fod yn golygu'n anorfod y bydd dylanwad y rhagfarnau adweithiol sydd (ar y cyfan) ynghlwm â hwy yn edwino ymhellach hefyd.

Marchogion cibddall: tranc yr Anffyddiaeth Newydd

 Dyma fersiwn hirach o'r ysgrif gennyf a gyhoeddwyd yn rhifyn haf 2020 o O'r Pedwar Gwynt

------

Ym mis Medi 2007, tros goctêls, cafodd Richard Dawkins, Sam Harris, Daniel Dennett a’r diweddar Christopher Hitchens sgwrs am ddiffygion crefydd. Rhoddwyd fideo o’r drafodaeth, sy’n ddwy awr o hyd, ar YouTube, gyda’r teitl The Four Horsemen, cyfeiriad at y cymeriadau enwog o Lyfr y Datguddiad. Roedd y pedwar eisoes wedi cyhoeddi llyfrau polemig gwrth-grefyddol erbyn hynny (The God Delusion gan Dawkins, The End Of Faith gan Harris, Breaking The Spell gan Dennett, a God Is Not Great gan Hitchens), a roedd y syniad bod rhywbeth o’r enw’r ‘New Atheism’ ar droed eisoes wedi cael ei awgrymu mewn erthygl yn y cylchgrawn Wired y flwyddyn gynt. Dehonglwyd cyhoeddi’r fideo fel rhyw fath o gadarnhad o hynny; yn wir, The Discussion That Sparked An Atheist Revolution yw is-deitl trawsgrifiad o sgwrs The Four Horsemen sydd bellach, ddeuddeng mlynedd yn ddiweddarach, wedi’i chyhoeddi ar ffurf cyfrol fer.

Wrth gwrs, fel roedd llawer o’r Anffyddwyr Newydd eu hunain yn prysuro i’w nodi, nid oedd rhyw lawer yn wreiddiol am ddadleuon y mudiad mewn gwirionedd. Y sylw a’r diddordeb yn y cyfryngau ac ymysg pobl gyffredin oedd yn newydd. Mae’n wir nad yw’r achos yn erbyn crefydd wedi newid rhyw lawer dros y ganrif ddiwethaf, ac o’r herwydd fe gyhuddir anffyddwyr o swnio’n ddiflas ac ail-adroddus. Er bod elfen o wirionedd yn y cyhuddiad, nid yw’n un teg, oherwydd nid bai anffyddwyr yw’r ffaith bod crefyddwyr yn parhau i fethu ateb y dadleuon a chynnig rhesymau synhwyrol i gredu ym modolaeth eu duwiau.

Mae’r rhan fwyaf o’r hyn a ddywed y pedwar yn ystod eu sgwrs yn berffaith gywir. I anffyddiwr rhonc fel fi , mae’r fideo a’r llyfr yn cynnwys digon o gig coch boddhaol. Oes, mae angen rhoi’r gorau i osod crefydd ar bedestal annhaeddiannol, a dylid, yn hytrach, ei gwerthuso ar yr un lefel a chyda’r un rhyddid ag yr ydym yn trafod pob ideoleg arall. Ydi, mae safbwynt y crefyddwyr yn drahaus yn ei hanfod, gan mai nhw sy’n honni, heb ronyn o dystiolaeth, bod y bydysawd wedi’i greu yn unswydd ar eu cyfer a bod ganddynt berthynas bersonol â’r creawdwr hollalluog. Ydyn, mae diwinyddwyr yn euog o bedlera fflwff gor-eiriog ffug-ddwys sydd, yn amlach na pheidio, yn gwrth-ddweud yr hyn a bregethir i bobl gyffredin mewn addoldai ar lawr gwlad.

Wrth gwrs, mae ail-adrodd yr hen ddadleuon hyn yn annhebygol o newid meddwl unrhyw berson crefyddol o argyhoeddiad. Eto i gyd, mae’n bwysig parhau i roi’r achos ger bron, er budd yr holl bobl hynny yn y canol sydd heb eto ffurfio barn gref y naill ffordd na’r llall. Celwydd yw pob crefydd, a doeth, fel rheol, yw osgoi credu celwyddau. Dw i ddim yn obeithiol y daw dydd pan fydd crefydd wedi diflannu, ond mae’n uchelgais i anelu ato, a mae angen mudiad sy’n fodlon dweud hyn i gyd yn blaen.

Wedi dweud hyn i gyd, roedd darllen y trawsgrifiad ac ail-wylio’r fideo, wedi’r holl flynyddoedd, yn deimlad chwithig. Yn un peth, mae rhannau o’r sgwrs yn swnio’n boenus o hunan-fodlon hyd yn oed i mi, a mae rhagair Stephen Fry, gyda’i gyfeiriadau at y ‘Four Musketeers of the Mind’, yn mynd dros ben llestri a dweud y lleiaf. Ond yn fwy na hynny, mae ergyd y geiriau wedi pylu yng ngoleuni’r hyn sydd wedi digwydd ers y sgwrs, oherwydd mae’n anodd peidio teimlo bod yr Anffyddiaeth Newydd, erbyn hyn, wedi chwythu’i phlwc. Yn wir, efallai bod y penderfyniad i gyhoeddi’r llyfr yn gydnabyddiaeth anfwriadol o hynny. Ai chwyldro parhaus a gyfeirir ato yn is-deitl y gyfrol, ynteu cyfnod penodol a byr yn ein hanes diweddar yr ydym bellach yn gallu syllu’n ôl arno, post-mortem?

Os darfod a wnaeth, beth aeth o’i le? Wel, efallai mai un o’r pethau cyntaf i’ch taro am y sgwrs yw’r ffaith bod y Pedwar Marchog yn ddynion gwyn i gyd. Dylid cofio, am wn i, mai’r bwriad gwreiddiol oedd cynnwys Ayaan Hirsi Ali, awdures o dras Somalaidd, ond gorfu iddi ganslo ar y funud olaf (roedd hynny’n anffodus, ond o leiaf cawsom osgoi gwireddu’r cynllun i ddefnyddio’r teitl Five Pillars Of Wisdom, a fyddai wedi bod hyd yn waeth na’r un ar gyfer y pedwar). Ond fe gariodd y dynion ymlaen hebddi, a roedd y canlyniad yn syrffedus o anghynrychiadol.

O edrych ar y sawl sy’n cael trafod anffyddiaeth yn y cyfryngau neu ar banelau mewn cynadleddau, gellir maddau rhywun am dybio nad oes rhyw lawer o fenywod nac aelodau o leiafrifoedd ethnig o fewn y mudiad. Mae’n ddadlennol bod llyfr gan ddynes a gyhoeddwyd yn 2003 – cyn rhai’r Pedwar Marchog – yn cael ei adael allan o bob trafodaeth am yr Anffyddiaeth Newydd. Dymuniad Jennifer Michael Hecht, mae’n debyg, oedd galw’r gyfrol yn A History Of Atheism, ond mynnodd y cyhoeddwyr ar Doubt: A History. Mae’n lyfr ysgolheigaidd, trwyadl, a rhyfeddol ei rychwant, gan olrhain anffyddiaeth ac anuniongrededd crefyddol o 800CC hyd at y presennol. Ysywaeth, mae’n anodd peidio tybio y byddai Hecht wedi ennill llawer mwy o sylw dyledus a chael ei chydnabod fel un o arloeswyr mudiad newydd petai wedi cael ei ffordd gyda’r teitl. Rhaid oedd aros am y dynion cyn derbyn bod marchnad ar gyfer y math yna o beth, fe ymddengys.

Bu’r duedd i ddyrchafu dynion gwyn, yn hytrach nag adlewyrchu’r gymdeithas amrywiol fodern, yn drychinebus i’r Anffyddiaeth Newydd. Yn waeth na hynny, digalondid mawr oedd gweld anffyddwyr enwog yn cwyno am social justice warriors a ‘chywirdeb gwleidyddol’. Dyma, yn wir, achosodd yr hollt fwyaf (ac, yn fy marn i, andwyol) yn y mudiad. Ar y naill ochr, ceir y garfan sy’n mynnu mai ystyr anffyddiaeth yw diffyg ffydd mewn duw, a dim byd arall. Dyma anffyddiaeth fel canfas wag, heb iddi unrhyw oblygiadau gwleidyddol penodol tu hwnt i’w diffiniad geiriadurol. Ar yr ochr arall mae’r sawl sy’n dadlau bod angen i anffyddiaeth roi lle blaenllaw i gyfiawnder cymdeithasol; yn wir, na ellir cael y gyntaf heb yr ail. Dw i’n cyfrif fy hun ymysg yr ail garfan: wedi’r cyfan, nid yw'n gwneud synnwyr i wrthwynebu crefyddau heb hefyd herio a chywiro'r anghyfiawnderau a rhagfarnau misogynistaidd, hiliol a gwrth-gyfunrywiol a fu’n elfennau mor annatod ohonynt ar hyd y blynyddoedd. Nid yw’r rhwyg yma’n unigryw i’r mudiad anffyddiaeth, wrth gwrs. Mae paralel clir yn rhygnu ar hyn o bryd yn y mudiad cenedlaethol yng Nghymru, gydag un ochr yn mynnu mai ystyr annibyniaeth yw ymwahanu oddi wrth Loegr a dim byd arall, gan ddilorni niche issues yr ochr arall sy’n ceisio mynd i’r afael, o flaen llaw, â sut fath o Gymru rydd y maent yn dymuno’i hennill.

Mae’r ‘sgandal’ penodol (os dyna’r gair) a ddaeth â’r hollt yma i wyneb yr Anffyddiaeth Newydd bron yn rhy wirion i’w ddisgrifio, ond dw i am fentro gwneud gan mai natur chwerthinllyd y saga yw’r union bwynt. Yn gryno iawn: yn 2011, am 4 y bore yn ystod y Global Atheist Convention yn Nulyn, roedd y blogwraig Rebecca Watson ar ei ffordd i’w hystafell westy i glwydo ar ôl diwrnod prysur o gynadledda ac ymddiddan yn y bar. Fe’i dilynwyd gan ddyn, un o’r mynychwyr eraill nad oedd yn gyfarwydd iddi, a’i gwahoddodd i’w ystafell yntau am goffi. Drannoeth, cyhoeddodd Watson fideo am ei diwrnod, gan gynnwys sylwadau byr a phwyllog, wrth fynd heibio, am y digwyddiad lled anghyfforddus yn y lifft. ‘Just a word to the wise here, guys: don't do that’, meddai. Buasech wedi disgwyl mai dyna fyddai diwedd y mater, ond yn anffodus cafwyd ymateb blin i’w chyngor ysgafn. Yn fuan wedyn, mewn sylw arlein drwg-enwog, tywalltodd Richard Dawkins ei hun betrol ar y fflamau trwy wawdio Watson a gwrthgyferbynu ei chŵyn gyda’r gorthrwm sy’n wynebu menywod Mwslemaidd mewn gwladwriaethau ffwndamentalaidd. Trodd hynny’r ffrae yn ‘Elevatorgate’, ac mae’r cecru’n parhau hyd heddiw. Efallai mai naïf oedd disgwyl i griw o bobl sy’n ymhyfrydu yn eu gallu rhesymegu fod yn well na’r math yma o nonsens, ond roedd nodyn Dawkins yn enwedig yn destun siom anferthol i lawer. Fe ymddiheurodd ychydig flynyddoedd yn ddiweddarach, ond roedd y drwg wedi’i wneud. Mae’r ffaith bod nifer o anffyddwyr blaenllaw wedi’u cyhuddo o gamymddwyn yn rhywiol tuag at fenywod yn y blynyddoedd ers hynny’n dangos peryglon anwybyddu’r fath rybuddion.

Aeth Dawkins yn ei flaen i ddifetha’i enw da ymhellach trwy gyhoeddi cyfres o sylwadau dwl, am Islam yn bennaf, ar Twitter. Efallai mai’r enghraifft enwocaf oedd ei drydariad yn nodi’r ffaith bod Coleg y Drindod, Caergrawnt, wedi ennill mwy o Wobrau Nobel na’r holl fyd Mwslemaidd. Does dim byd am y sylw’n ffeithiol anghywir, ond mae mor gamarweiniol ac arwynebol mae gystal â rhaffu celwydd noeth.

Yn anffodus, daeth agweddau trafferthus tuag at Islam i nodweddu’r Anffyddiaeth Newydd yn ei chyfanrwydd yn y blynyddoedd diwethaf. Gwir y gellir dehongli dyfodiad y mudiad, i raddau o leiaf, fel ymateb i ymosodiadau terfysgol Medi 11, 2001,  a rhwystredigaeth bod rhyddfrydwyr a’r chwith yn amharod i feirniadu Islam. Dw i dal i gredu bod sail i’r rhwystredigaeth honno, ond fe garlamodd gormod o anffyddwyr yn rhy bell i’r cyfeiriad arall, gan dargedu Mwslemiaid fel pobl yn hytrach nag Islam fel cagliad o syniadau. Mae’n siwr mai’r sylw gwaethaf un yn The Four Horsemen yw’r canlynol gan Christopher Hitchens: ‘I think it’s us, plus the 82^nd Airborne and the 101^st, who are the real fighters for secularism at the moment’. Anodd yw credu bod datganiad mor dwp wedi dod o enau dyn a oedd mor enwog am ei ddeallusrwydd. Mae’r syniad mai hyrwyddo seciwlariaeth oedd bwriad George W Bush yn ddigon dwl, ond mae’r sylw’n anfaddeuol o gofio bod y dinistr a achoswyd gan y rhyfeloedd yn Affganistan ac Irác eisoes yn hysbys ac amlwg erbyn Medi 2007.

Sgwn i pa drywydd deallusol byddai Hitchens wedi’i ddilyn pe na bai wedi marw yn 2011? Byddai wedi mwynhau dweud pethau cas am ynfytyn fel Donald Trump, yn sicr, ond dw i’n ofni byddai’i gasineb tuag at Fwslemiaid wedi’i arwain i glosio tuag at yr alt-right. Dyna, yn anffodus, ble mae Sam Harris heddiw. Mae Harris wedi dweud yn blaen y dylai system fewnfudo America ffafrio Cristnogion ar draul Mwslemiaid, wedi dadlau o blaid ‘proffeilio’ pobl sy’n ‘edrych yn Fwslemaidd’ mewn meysydd awyr (hynny yw, eu targedu ar gyfer chwiliadau diogelwch pellach), wedi cyfiawnhau artaith, a hefyd (ar ffurf ‘arbrawf feddyliol’) wedi cefnogi’r syniad o daro’n gyntaf yn erbyn jihadwyr gyda bom niwclear. Ar ben hyn, mae ganddo obsesiwn sinistr gyda’r syniad bod gwahaniaethau IQ i’w gweld rhwng grwpiau ethnig (oes angen dyfalu pwy sydd ar y brig?). Er nad oes tystiolaeth o fath yn byd bod hynny’n wir (nac ychwaith bod ‘hil’ yn gysyniad gwyddonol ystyrlon yn y lle cyntaf), mynna Harris bod y gwrthwynebiad i’r syniad hwn wedi’i seilio ar ‘politically-correct moral panic’.

Ystyrir Daniel Dennett y mwyaf cymhedrol o’r Marchogion. Efallai bod hynny, yn fwy na dim, oherwydd ei fod yn gymharol dawel ar y cyfryngau cymdeithasol, ac felly heb eto roi ei droed ynddi. Beth bynnag, mae gan o leiaf dri o’r Pedwar Marchog hanes o ddweud pethau afresymol a rhagfarnllyd. Mae gwybod hynny’n bownd o bylu ergyd eu geiriau wrth i ni’u darllen yn cytuno’n hunangyfiawn am bwysigrwydd seilio safbwyntiau ar dystiolaeth a rhesymeg. Mae pawb yn ystyried Rhesymeg yn beth da, ond canlyniad hynny yw ei fod yn colli pob ystyr, gan fod pawb, gan gynnwys llawer iawn o bobl heb yr un asgwrn rhesymegol yn eu corff, yn ei hawlio. Yn anffodus, nid yw’r Marchogion eu hunain wedi dangos eu bod fawr mwy tebygol o ymddwyn yn rhesymegol yn hytrach na bodloni ar ei ddatgan fel rhyw fath o air hud.

Gyda thwf y dde eithafol, mae’r byd wedi newid cryn dipyn ers 2007. Er bod fy naliadau gwrth-grefyddol mor gryf ag erioed, maent wedi syrthio yn fy rhestr flaenoriaethau. Y dde senoffobaidd, adweithiol ac awdurdodaidd yw’r gelyn pennaf erbyn hyn, ac yn hynny o beth mae’n amhosibl ystyried pobl fel Sam Harris ar yr un ochr â mi. Bu llawer gormod o or-gyffwrdd rhwng yr alt-right ac elfennau o’r Anffyddiaeth Newydd, er mai Donald Trump, y godinebwr celwyddog di-foes, yw’r arlywydd mwyaf poblogaidd erioed ymysg efengylwyr America.

A yw tranc yr Anffyddiaeth Newydd yn barhaol, felly? Ni fuaswn i’n dweud hynny. Gan nad yw crefydd am ddiflannu, bydd galw o hyd am fudiad sy’n fodlon herio’i nonsens. Mae’n holl-bwysig, fodd bynnag, bod unrhyw Anffyddiaeth Newydd Newydd yn cofleidio amrywiaeth y byd modern, yn rhoi llwyfan i leisiau gwahanol, a chroesawu pawb. Methiant mawr chwyldro The Four Horsemen oedd peidio dangos sut y byddai byd heb grefydd yn rhagori ar yr un presennol. Os na fydd y chwyldro nesaf, os cawn un, yn cyflawni hynny, byr-hoedlog fydd hwnnw hefyd.

Ysgrif gen i yn O'r Pedwar Gwynt

Braint fawr oedd cael cyfrannu ysgrif i rifyn diweddaraf fy hoff gylchgrawn, O'r Pedwar Gwynt. Adolygiad yw'r erthygl o'r llyfr The Four Horsemen, sef trawgrifiad o sgwrs Richard Dawkins, Sam Harris, Daniel Dennett a'r diweddar Christopher Hitchens yn 2007 ynghylch crefydd a'i diffygion. Roedd adolygu'r gyfrol yn gyfle i ofyn beth aeth o'i le gyda'r Anffyddiaeth Newydd fel mudiad.

Mae'r ysgrif ar gael i danysgrifwyr O'r Pedwar Gwynt, ar eu gwefan.

Rhagfarn Widdecombe ac amddiffyniad truenus Farage

Mae'n anodd dychmygu eitem deledu llai apelgar na Piers Morgan yn dadlau gyda Nigel Farage am sylwadau ffiaidd gan Ann Widdecombe. Pwy ddychmygodd y byddai'r canlyniad mor affwysol o dwp?

Mae gan Widdecombe  hen hanes o ddweud pethau hyll am gyfunrywioldeb. Yn ddiweddar, fe ategodd y syniad y bydd modd i wyddoniaeth 'wella' hoywon. Daeth Farage i'w hamddiffyn, ar y sail 'that devout Christians should be allowed to have their opinion'.

Wrth gwrs, nid yw'r ateb yna'n amddiffyniad o fath yn y byd. Mae'n ddi-sylwedd a phathetig am nifer o resymau. Yn un peth, os mai'r peth gorau y mae modd ei ddweud am sylwadau Widdecombe yw nad yw'n anghyfreithlon iddi eu dweud, dyna gliw eithaf amlwg nad oes amddiffyniad call ar gael.

Boed oherwydd ei fod yn anonest neu'n ddwl, neu gyfuniad o'r ddau, mae Farage yn ceisio dadlau mai ystyr rhyddid mynegiant yw cael dweud pethau hurt a hyll heb i unrhyw un arall gael herio'n ôl. Yn hytrach, holl bwynt rhyddid mynegiant yw bod sylwadau atgas yn ennyn gwawd pawb arall. Yn yr un modd, nid goddefgarwch yw goddef anoddefgarwch.

Syniad dwl arall fan hyn yw bod dweud pethau rhagfarnllyd yn dderbyniol cyn belled bod y siaradwr wir yn eu credu ag arddeliad, yn enwedig os ydynt wedi'u seilio ar ffydd grefyddol. O, mae hi'n daer a diffuant wrth fynnu bod rhywbeth yn bod ar hoywon? Wel dyna ni, popeth yn iawn felly! Nid yw'n hawdd canfod y geiriau i fynegi pa mor blentynnaidd yw'r ffordd yma o feddwl. Yn yr un modd, os oes miliynau o babyddion yn credu'r hyn y mae Widdecombe yn ei gredu, nid yw hynny'n gwneud y safbwynt yn dderbyniol. Mae'n golygu bod y miliynau hynny i gyd yn rhagfarnllyd hefyd. Ni ddylai hyn fod yn anodd.

Diffinio islamoffobia

Er bod y gair yn drwsgl, rwy'n anghytuno'n gryf â phobl sy'n dadlau mai label ffug yw 'islamoffobia', dyfais er mwyn tawelu beirniaid yn unig. Yn anffodus, mae rhagfarn ac anffafriaeth yn erbyn mwslemiaid yn bodoli, dyma'r gair sydd wedi cydio fel ffordd gyfleus o gyfeirio at y ffenomen honno, a dyna ni.

Mae'n eithriadol o anodd gwahanu'r rhagfarn honno oddi wrth y ffaith bod mywafrif anferth o fwslemiaid yn aelodau o grwpiau ethnig lleiafrifol. Y gwir amdani yw bod y rhan fwyaf o achosion o islamoffobia hefyd yn achosion o hiliaeth. 'Crefydd yw islam, nid hil' yw'r ymateb fel arfer pan gyhuddir rhywun gwrth-islam o hiliaeth. Nid yw'r ymadrodd hwnnw'n anghywir, ond mae'n anghyflawn. Mae ymosod ar islam yn aml yn proxy cyfleus ar gyfer agweddau hiliol.

Wedi dweud hyn oll, rwy'n canfod fy hun yn y sefyllfa anghyfforddus o gytuno â phenderfyniad llywodraeth Theresa May i wrthod y diffiniad yma o islamoffobia: “Islamophobia is rooted in racism and is a type of racism that targets expressions of Muslimness or perceived Muslimness". Am y rhesymau uchod, rwy'n cydymdeimlo'n fawr â sentiment y frawddeg. Ond mae gan y diffiniad broblem sylfaenol dros ben, sef nad ydyw, mewn gwirionedd, yn ddiffiniad o fath yn y byd. Pa fath o sylwadau sydd yn enghreifftiau o islamoffobia, yn benodol, a pha rai sydd ddim? Dyna'r cwestiwn dylai diffiniad ei ateb, ond nid yw'r frawddeg yna'n gymorth o gwbl.

Oherwydd hyn, er mor real ac erchyll yw'r rhagfarn yn erbyn islam yn ein hinsawdd wleidyddol sydd ohoni, mae perygl y byddai'r diffiniad hwn yn cael ei gamddefnyddio i bardduo rheiny sy'n beirniadu islam am resymau call a dilys (ac mae digon o feirniadaethau felly i'w gwneud). Mae'r gair yn cael ei ddefnyddio i'r perwyl yna'n barod, felly na, ni fyddai rhoi grym cyfreithiol i ddiffiniad fyddai'n fodd o dawelu beirniadaeth deg yn ddoeth na chyfiawn.

Asia Bibi

Asia Bibi yw'r Cristion o Bacistan a gafodd ei dedfrydu i farwolaeth yn 2010 ar ôl honiadau hanner-pan iddi gableddu'n erbyn y proffwyd Mohammed. Cafwyd y newyddion da (ac annisgwyl) rai dyddiau yn ôl y bydd yn cael ei rhyddhau. Yn anffodus, bu protestio ffyrnig yn erbyn y penderfyniad, ac fe benderfynodd y llywodraeth bod angen dod i gytundeb gyda'r protestwyr. O ganlyniad, un o amodau ei rhyddhau fydd ei gwahardd rhag gadael y wlad.

Mae hyn yn frawychus. Mae nifer o bobl sydd wedi'i hamddiffyn yn gyhoeddus eisoes wedi cael eu llofruddio; yn syml iawn, mae ei rhwystro rhag dianc yn golygu y bydd hi ei hun yn cael ei lladd yn hywr neu'n hwyrach. Mae'n amhosibl ei dychmygu'n llwyddo i ffoi rhag yr holl eithafwyr sydd am ei gwaed am gyfnod arbennig o hir. Bydd angen iddi fod yn lwcus bob dydd; dim ond unwaith y bydd angen i'r mob fod yn llwyddiannus. Is-gontractio'r dienyddio yw hyn, i bob pwrpas, nid cyfiawnder.

Mae'r cyhuddiad o gabledd yn ei herbyn yn swnio'n ddwl o ddi-sail. Ond mae tynnu sylw at hynny bron yn methu'r pwynt. Y peth pwysig yw bod cabledd ynddo'i hun yn gysyniad chwerthinllyd. Ni ddylid gwastraffu gormod o amser yn dadlau nad oedd hi, mewn gwirionedd, wedi cableddu, gan fod hynny'n ildio'r syniad bod y fath beth yn bod â chyhuddiad dilys. Dylid diddymu pob deddf gwrth-gabledd ymhob man, ar unwaith.

Mae ei gŵr wedi gofyn am loches i'r teulu ym Mhrydain. Yn anffodus, mae angen iddynt adael Pacistan cyn ceisio lloches. Rwy'n gobeithio'n arw y byddent yn llwyddo i ddianc, rywsut, ac y cânt groeso yn rhywle lle nad yw torfeydd treisgar ffwndamentalaidd yn gallu erlid unrhyw un nad ydynt yn rhannu eu credoau twp a ffiaidd.

Ta-ta Billy Graham

Mae'r efengylwr Billy Graham wedi marw o'r diwedd. Nid oes unrhyw beth fel marwolaeth i ddenu gor-ganmoliaeth. Dyma, er enghraifft, oedd gan Barack Obama i'w ddweud:

Billy Graham was a humble servant who prayed for so many - and who, with wisdom and grace, gave hope and guidance to generations of Americans.

— Barack Obama (@BarackObama) February 21, 2018

Mae'n debyg bod disgwyl i ni barchu Graham am fod yn 'anwleidyddol' ei genhadaeth. Er nad oedd, efallai, mor adweithiol a cheidwadol â rhai efengylwyr amlwg eraill (gan gynnwys ei fab ei hun, Franklin), nid yw hynny'n dweud rhyw lawer. Roedd yn ddyn ofnadwy o adweithiol a cheidwadol yr un fath.

Fel televangelist arloesol, daeth yn ddyn cyfoethog dros ben trwy dwyllo pobl, ac ef a flaenarodd y tir ar gyfer yr efengylwyr gwaeth byth a ddaeth ar ei ol. Roedd yn wenwynig o wrth-semitig, a homoffobig. Roedd yn daer o blaid cyflawni troseddau rhyfel, gan annog Richard Nixon i ddefnyddio arfau niwclear i ddinistrio argaeau yn ystod rhyfel Fietnam.

Mae'n derbyn cryn glod am fod yn gymharol flaengar ynghylch hil, ond nid yw'n ei haeddu. Roedd yn dweud pethau neis-neis tocenistaidd o dro i dro, ac, ar y cyfan, roedd yn tueddu i wrthod i'w gynulleidfaoedd gael eu gwahanu ar sail lliw croen. Ond os oedd yn ymgyrchu o gwbl o blaid cydraddoldeb, rhoi'r pwyslais ar 'ennill calonnau' unigolion a wnaeth yn hytrach nag ar newid polisïau'r llywodraeth. Nid oedd yn cefnogi unrhyw gamau pwrpasol a phenodol i gyflawni unrhyw beth o bwys. Roedd yn ystyried ei hun yn gyfaill i Martin Luther King Jr, ond fe wnaeth gymaint i lesteirio gwaith hwnnw ag a wnaeth i'w helpu.

Mae tabŵ yn erbyn dweud pethau angharedig am bobl sydd newydd farw, ond rhagrith fyddai peidio. Roeddwn yn credu mai dyn ofnadwy ydoedd tra roedd yn fyw, ac mae'r holl farwnadau cyfoglyd yn golygu mai dyma'r union amser i dynnu sylw at y ffeithiau amdano.

Yeshua

Rwyf newydd fwynhau darllen Iddew gan Dyfed Edwards yn arw. Mae'n adrodd stori Yeshua (Iesu), a sut y bu i hwnnw ganfod ei hun ar y groes.

Anffyddiwr yw Dyfed, ond nid polemig gwrth-Gristnogol yw'r nofel o bell ffordd. Os rywbeth, roeddwn yn cydymdeimlo llawer mwy â'r Yeshua yma, sy'n gymeriad o gig a gwaed, nag â fersiwn arwynebol ac anghyson y Beibl. Nid oes unrhyw elfennau goruwchnaturiol, wrth reswm, ac mae'n cynnig esboniadau banal dros ben ar gyfer tarddiad stori porthi'r pum mil a'r honiad bod Yeshua/Iesu wedi cerdded ar wyneb Môr Galilea.

Mae Yeshua'r nofel yn ddyn ecsentrig, yn grediniol mai ef yw'r meseia. Fel mae'r llyfr yn ei ddangos, roedd hynny'n beth cyffredin iawn ar y pryd. Trefedigaeth Rufeinig oedd Israel y cyfnod; o ganlyniad roedd y lle'n ferw gwyllt o chwyldroadwyr anniddig.  Gydag amgylchiadau o'r fath, nid rhyfedd bod yno dir ffrwythlon ar gyfer cwltiau apocalyptaidd di-rif. Yn wir, pwynt a anghofir yn aml gan Gristnogion modern yw bod Yeshua, ei ddilynwyr, a Christnogion cynnar yn gyffredinol, yn grediniol bod diwedd y byd ar fin cyrraedd yn ystod eu hoes hwy.

Gan fod y plot mor gyfarwydd, cryfderau'r nofel yw'r cymeriadau a'r arddull. Mae llawer iawn o ail-adrodd rhythmig, ac mae'n effeithiol dros ben. Roeddwn hefyd yn hoff o'r defnydd o enwau Hebraeg.

Mae darllen y gyfrol wedi f'anfon i feddwl eto am yr holl ddamcaniaethu ynghylch bodolaeth Iesu Grist fel ffigwr hanesyddol. O gofio'r diffyg cofnodion cyfoes, nid oes modd gwybod i sicrwydd. Yn wir, pan mae cyn lleied o wybodaeth ar gael, nid wyf yn siwr beth mae hyd yn oed yn ei olygu i ofyn a oedd yn berson go iawn ai peidio. Gwyddom bod rhywun o'r enw Yeshua wedi bod yn fyw yn Israel 2,000 o flynyddoedd yn ôl, oherwydd y ffaith syml bod hwnnw'n enw cyffredin ar y pryd. Ond heb dystiolaeth ddibynadwy am fanylion ei fywyd, nid yw'n gwneud synnwyr i drin cymeriad y chwedl fel person hanesyddol yn fy marn i.

Mae hyn yn wir am gymeriadau fel y Brenin Arthur hefyd. Efallai na fodolodd y fath berson erioed. Efallai bod yno rywun â'r enw hwnnw wedi bod yn rhyw fath o frenin. Neu efallai ei fod wedi'i seilio ar gyfuniad o wahanol gymeriadau lled hanesyddol. Ond gan mai ffrwyth dychymyg yw pob manylyn pellach, beth yw'r ots? Petai crefydd yn codi'n y dyfodol wedi'i seilio ar gymeriad o'r enw Dylan Llyr, a fu fyw yng Nghymru yn 2017, ond bod pob manylyn bywgraffiadol arall yn hollol anghywir, yna nid 'fi' fyddai'r cymeriad hwnnw o gwbl mewn gwirionedd.

Beth bynnag yw'r gwir am Iesu Grist, mae'n hawdd iawn dychmygu sut gall stori Iddew fod yn agos ati. Yn hynny o beth, efallai bod y nofel yn fwy o her i ddilynwyr modern Iesu Grist nag y byddai llyfr amrwd gwrth-Gristnogol wedi bod (sef beth y buaswn i, yn ôl pob tebyg, wedi'i gynhyrchu petawn i wedi rhoi cynnig arni). Mae'r nofel yn dangos yn glir (trwy gyfrwng stori afaelgar a chrefftus, nid trwy bregethu) sut mae chwedlau rhyfeddol yn gallu tyfu, gyda digon o amser, o ddigwyddiadau gwreiddiol perffaith naturiol a banal. Rwy'n ei chael yn anodd iawn deall sut y gall unrhyw un ddarllen Iddew a pharhau i fynnu bod chwedlau goruwchnaturiol y Beibl yn debygol o fod yn wir.

Y DUP

Gan fod y DUP ar hyn o bryd mewn trafodaethau ffurfiol i gefnogi llywodraeth Prydain, mae safbwyntiau crefyddol gwirion a hyll y blaid yn cael cryn dipyn o sylw. Dyma erthygl gennyf ar y wefan newydd (ac ardderchog) Nation.Cymru ar y pwnc hwnnw.

Erledigaeth ffug y Cristion

Stori wirion y dydd yw'r honiad bod Cadbury's wedi hepgor y gair 'Easter' o'u deunydd marchnata ar gyfer helfa wyau pasg ar y cyd â'r Ymddiriedolaeth Genedlaethol. Roeddwn yn trafod yr helynt ar Taro'r Post yn gynharach (yr eitem gyntaf, ar ôl 2 funud). Fel sy'n aml yn wir pan mae Cristnogion yn cwyno am bethau fel hyn, lol llwyr yw'r stori, fel y dengys eiliad neu ddwy o bori gwefan y cwmni.

Mae'n debyg bod gan lawer o Gristnogion ryw fath o complex merthyrdod (sy'n addas, am wn i, o gofio'r chwedl sy'n sail i'r Pasg). Mae rhyw fath o urddas mewn cael eich herlid ar gam, ac rwy'n credu bod nifer o Gristnogion yn awyddus i hawlio peth o'r urddas hwnnw heb wneud y gwaith caled o ddioddef unrhyw erledigaeth go iawn eu hunain. Gan nad yw Cristnogion ym Mhrydain yn profi unrhyw ormes o gwbl - i'r gwrthwyneb, maent yn garfan grymus a breintiedig iawn - rhaid iddynt ei ddyfeisio. Dyma sydd hefyd yn gyfrifol am y 'rhyfel' chwedlonol blynyddol yn erbyn y Nadolig, sy'n draddodiad arbennig o amlwg yn America. Ysywaeth, yn yr hinsawdd wleidyddol hurt sydd ohoni, gallwn ddisgwyl mwy o hyn ym Mhrydain hefyd.

Yn wahanol i'r Nadolig, sy'n ddim byd o gwbl i'w wneud â Christnogaeth, mae'n anodd gwadu mai stori Iesu Grist oedd sail y Pasg i ddechrau. I'r mwyafrif helaeth o bobl erbyn hyn, fodd bynnag, gan gynnwys fy hun, nid yw'n ddim mwy na phenwythnos hirach na'r arfer i ffwrdd o'r gwaith ac esgus i fwyta siocled. A bod yn blaen, rwy'n croesawu'r ffaith bod llai a llai o bobl yn rhoi lle creiddiol i chwedl y croeshoelio, gan fod y stori honno, a'r athrawiaethau sy'n deillio ohoni, yn ffiaidd. Mae pob croeso i Gristnogion wneud hynny, yn naturiol, ond nid oes ganddynt hawl i ddisgwyl i bawb arall eu dilyn (a llai fyth o hawl i ddisgwyl cydymdeimlad pan maent yn creu helynt ffug). Mae'n beth iach eu bod yn prysur golli'r frwydr honno, ond bydd eu cwynion parhaus yn syrffedus iawn yn y cyfamser.

Blogio am anffyddiaeth tra mae'r byd yn mynd i'r gwellt

Blog am anffyddiaeth yw hwn. Gan fod y pwnc hwnnw'n eang iawn, mae'n caniatáu i mi drafod gwleidyddiaeth yn fynych. Yn wir, rwyf wedi dweud droeon nad yw gwrthwynebu crefydd heb drafod gwleidyddiaeth yn gwneud synnwyr. Mae hyrwyddo hawliau sifil, cydraddoldeb, democratiaeth a rhyddid yn ran annatod o anffyddiaeth; yn hanesyddol, crefydd sydd wedi bod yn bennaf gyfrifol am amharu ar y pethau da hynny.

Yn anffodus, mae fy mlogiadau wedi mynd ychydig yn llai rheolaidd yn ddiweddar, ac er bod hynny i raddau helaeth oherwydd y ffaith bod gennyf fabi, rwy'n rhoi llawer o'r bai ar Donald Trump. Pan rwyf wedi blogio tros y flwyddyn ddiwethaf, y ffasgydd twp oren oedd y pwnc yn amlach na pheidio. Ers iddo gyhoeddi'i fwriad i sefyll, mae twf Trumpaeth wedi datblygu'n dipyn o obsesiwn i mi. Rwy'n treulio llawer mwy o amser nag sy'n iach yn darllen am yr hyn sy'n digwydd yn America, a'n colli gobaith yn gyffredinol am gyfeiriad y byd yn ehangach. Ni fynnaf ddiflasu'r ychydig ddarllenwyr sydd gennyf, fodd bynnag, a chan fod Trump ymhob man yn barod, rwy'n ceisio osgoi swnio fel tôn gron am y peth fan hyn (mae fy ffrwd Twitter yn fater arall).

Mae'n wir hefyd bod rôl crefydd yn yr hyn sy'n digwydd yn gymhleth. Petai rhywun wedi dweud wrthyf ddegawd yn ôl y byddai'r dde eithafol yn cipio grym yn America, buasai wedi bod yn rhesymol i mi dybio mai ffwndamentaliaid Cristnogol fyddai wrthi. Ond fel y digwyddodd pethau, nid yw Trumpaeth mor syml â hynny. Mae llawer iawn o bleidleisiwyr Trump yn ffitio'r disgrifiad hwnnw, wrth reswm, ond go brin bod y ffasgydd twp oren ei hun yn gwneud. Nid yw Trump yn ddigon deallus i ffurfio safbwyntiau diwinyddol y naill ffordd na'r llall, ond nid oes cysur yn hynny, gan y bydd yn berffaith hapus i daflu cig coch at y ffwndamentaliaid er mwyn cadw'u cefnogaeth. Hiliaeth a misogynistiaeth - panig ynghylch tranc arfaethedig statws goruchafol y dyn gwyn - yw craidd Trumpaeth mewn gwirionedd, ac er bod crefydd yn chwarae rhan fawr yn hynny, rwy'n gorfod derbyn nad dyna lle mae'r bai i gyd. Ysywaeth, mae llawer o'r 'alt-right', yn enwedig y rhai ifainc, yn ddigon seciwlar.

Efallai bod fy mlaenoriaethau yn newid, felly. Nid yw fy safbwyntiau yngylch crefydd wedi newid o gwbl: lol yw'r cwbl o hyd. Ond yr hyn sy'n fy mhryderu fwy na dim yn y byd erbyn hyn yw dirywiad democratiaeth a thwf y dde adweithiol. Awtocrat yw Trump, ac mae'r difrod a gyflawnodd yn ei wythnos gyntaf, heb sôn am beth sy'n mynd i ddigwydd dros bedair blynedd, yn frawychus. Nid dim ond America sy'n wynebu'r broblem hon, wrth gwrs. Yn ystod y blynyddoedd diwethaf, mae democratiaeth wedi cilio yn Rwsia, Twrci, Gwlad Thai, a'r Ffilipinau. Mae hyd yn oed gwledydd o fewn yr Undeb Ewropeaidd, fel Hwngari, Gwlad Pwyl, Slofacia a'r Weriniaeth Siec wedi dechrau dilyn trywydd awtocrataidd, ac mae'r dde senoffobig ar gynnydd mewn sawl gwlad orllewinol arall, gan gynnwys Prydain. Ar ben hynny, mae gwledydd nad oedd hyd yn oed yn ddemocrataidd o gwbl yn y lle cyntaf, fel China, wedi dechrau canoli a thynhau grym drachefn yn hytrach na chymryd camau i'r cyfeiriad arall. Mae pethau'n edrych yn dduach o lawer nag yr oeddent ddegawd yn ôl.

Rwyf o hyd wedi gwrthod y syniad bod democratiaeth a rhyddid yn anochel o gynyddu gydag amser, ac rwy'n gofidio bod y degawd presennol yn fy mhrofi'n gywir. Mae gobaith mai blip dros dro - ochenaid olaf yr hen ddyn gwyn blin cyn i rymoedd demograffig ei drechu - yw hyn. Gallaf ddeall y demtasiwn i obeithio y bydd popeth yn gwella ar ôl i'r baby boomers hunanol farw allan ymhen degawd neu ddau. Ond gochelwn rhag disgwyl yn ddiog i'r gwellhad hwnnw ddigwydd yn awtomatig. Mae am fod yn frwydr, ac yn hynny o beth, mae llawer o grefyddwyr rhyddfrydol am fod ar yr un ochr â mi.

Dyneiddiaeth

Lansiwyd Dyneiddwyr Cymru, cangen o'r Gymdeithas Dyneiddwyr Prydain, wythnos diwethaf, ac i gyd-fynd cafwyd arolwg barn newydd sy'n dangos bod 51% o Gymry bellach yn ystyried eu hunain yn anghrefyddol. Bûm yn trafod y canlyniadau hynny, a dyneiddiaeth yn gyffredinol, ar Taro'r Post (dechrau ar ôl 25:45).

Mae'n bwysig cofio'r caveats arferol wrth ystyried arolygon barn am bwnc mor bersonol a goddrychol. Mae diffiniad pobl o grefydd yn amrywio, ac mae'n debygol bod llawer o'r bobl hynny sy'n ystyried eu hunain yn 'anghrefyddol' yn parhau i gredu mewn rhyw fath o dduw. Vice versa, fe ddichon bod llawer hefyd yn galw'u hunain yn Gristnogion am resymau diwylliannol, er mai'r unig adegau maent yn meddwl am y pwnc yw pan mae rhywun o YouGov yn gofyn y cwestiwn. Eto i gyd, rwy'n credu bod y patrwm dros amser yn amlwg: mae crefydd, ar y cyfan, yn dirywio. Parhau i ddirywio fydd ei thynged, hefyd, gan fod yr 'anghrefyddol' yn llawer iawn mwy niferus ymysg y to ifanc. Mae hyn i gyd yn newyddion da iawn, wrth gwrs.

Beth yw'r gwahaniaeth rhwng anffyddiaeth a dyneiddiaeth, felly? Yn bersonol, rwy'n cofleidio'r ddwy label, a buaswn yn hapus i wneud y ddwy gyfystyr â'i gilydd yn llwyr. Gwn fod ambell un yn gwrthwynebu hynny: mae rhai anffyddwyr yn mynnu mai'r cyfan yw anffyddiaeth yw 'diffyg cred mewn duw', ac nad oes ganddi unrhyw beth i'w ddweud am y byd y tu hwnt i hynny. Fel rwyf wedi'i grybwyll sawl tro ar y blog, rwy'n credu bod hynny'n hurt.

Mae elfen o wirionedd i'r caricature o anffyddwyr fel pobl hunan-fodlon sy'n mwynhau galw pobl grefyddol yn dwp ar y we. Rwyf wedi gwneud hynny fy hun, ac mae'n gallu bod yn llawer o hwyl. Ond rwy'n gyndyn bod angen i anffyddiaeth olygu mwy na hynny. Mae goblygiadau anferthol i absenoldeb duw, a dylem eu hwynebu. Nid yw'n gwneud synnwyr o gwbl i wrthwynebu crefydd heb wrthwynebu'r rhagfarnau hynny mae crefydd wedi gwneud cymaint i'w hyrwyddo. O'r herwydd, nid wyf yn gallu gwahanu gwerthoedd positif fel cydraddoldeb a hawliau sifil oddi wrth anffyddiaeth ei hun. Dyneiddiaeth yw'r label traddodiadol ar gyfer y casgliad hwnnw o werthoedd positif, ond dylai anffyddiaeth olygu'r un peth yn union yn fy marn i. Ysywaeth, mae'r ffaith i'r ymadrodd 'atheism plus' gael ei fathu rai blynyddoedd yn ôl i ddisgrifio'r fersiwn o anffyddiaeth rwy'n ei disgrifio fan hyn yn awgrymu ein bod wedi colli'r ddadl.

Mae'r anghrefyddol yn cofleidio nifer o labelau gwahanol: anffyddwyr, dyneiddwyr, freethinkers neu rationalists. I mi, maent i gyd yn gyfystyr, a llai dryslyd fyddai i ni gyd ddewis un. Fel yr awgrymais, buaswn i'n ffafrio 'anffyddiaeth' i gwmpasu'r cyfan. Eto i gyd, ac er nad yw anffyddiaeth geidwadol yn gwneud synnwyr fel cysyniad, rwy'n cydnabod bod pobl yn bodoli sy'n gwrthod bodolaeth duw ond sydd, am ba bynnag reswm, yn parhau i wrthwynebu syniadau fel ffeminyddiaeth. Petai rhaid i mi ddewis, byddai'n well gennyf Gristion blaengar ei gwleidyddiaeth nag 'anffyddiwr' fel yna sy'n gwadu bodolaeth duw heb wrthod y rhagfarn (er bod rhesymeg y ddau yr un mor od i mi). Mae cydraddoldeb a hawliau sifil yn bwysicach na labelau, ac, yn wir, yn bwysicach na materion diwinyddol.

Andrea Wulf: The Invention Of Nature

Nid wyf yn un am arwyr, ond mae Alexander von Humboldt (1769 - 1859), y gwyddonydd a'r anturiaethwr, yn dod yn agos iawn. Cefais flas arbennig ar fywgraffiad Andrea Wulf, The Invention Of Nature, sy'n adrodd hanes ei grwydro a'i enwogrwydd anferth yn ei ddydd.

Teg iawn yw dweud mai Humboldt ddyfeisiodd ecoleg fel maes, ac felly'r cysyniad modern o natur: ei obsesiwn mawr oedd astudio'r byd cyfanwaith, gyda phob rhan ohono mewn perthynas ddeinamig â'i gilydd.. Roedd yn bolymath rhyfeddol, ac eisiau dysgu popeth am bopeth.

Uchafbwynt ei fywyd oedd crwydro De America rhwng 1799 ac 1804. Ymysg campau eraill, ef oedd y cyntaf i gadarnhau bod yr afonydd Amazon ac Orinoco wedi'u cysylltu trwy gyfrwng y canal  naturiol Casiquiare, ac i ddringo llosgfynydd Chimborazo bron i'r copa. Mae'r rhannau hyn o'r llyfr yn enwedig yn darllen fel stori antur, ac roedd yn anodd ei roi i lawr.

Roedd brwdfrydedd Humboldt ynghylch gwyddoniaeth yn ddigon i ennyn ein hedmygedd, ond roeddwn yn hapus dros ben i ddysgu pa mor flaengar oedd ei wleidyddiaeth hefyd. Er i'w daith i Dde America gael ei hariannu gan Sbaen, cefnogodd Simon Bolivar ac ymdrechion hwnnw i ennill annibyniaeth i wledydd y cyfandir. Yn ogystal, er iddo ymweld ag America a chwrdd ag Thomas Jefferson, roedd yn danbaid yn erbyn caethwasiaeth. Roedd o flaen ei amser mewn sawl ffordd.

Nid oedd yn anffyddiwr (roedd anffyddwyr go iawn yn greaduriaid hynod brin ar y pryd), ond roedd yn ddrwgdybus iawn o grefydd draddodiadol. Deistiaeth yw'r label orau ar gyfer ei ddaliadau diwinyddol, fwy na thebyg. Bu cryn gynnwrf pan gyhoeddodd ei gampwaith Kosmos gan nad oedd, er yn trafod natur y bydysawd, yn crybwyll Duw o gwbl. Yn hynny o beth, fe wnaeth gymwynas enfawr trwy normaleiddio'r arfer o drafod natur heb yr angen i grybwyll bodau goruwchnaturiol. A dweud y gwir, buaswn wedi gwerthfawrogi mwy o drafod yn y llyfr am agweddau Humboldt tuag at grefydd a duw, a'r ymateb iddo gan yr eglwys.

Nid oes amheuaeth ynghylch dylanwad Humboldt: mae'r rhestr o lefydd, anifeiliaid a nodweddion daearyddol sydd wedi'u henwi ar ei ôl yn anferth. Y peth od yw ei fod, er yn un o bobl enwocaf y blaned erbyn diwedd ei oes, wedi mynd braidd yn angof yn ystod yr ugeinfed ganrif. Gobaith Wulf wrth ysgrifennu'r llyfr oedd cywiro hynny, ac rwy'n credu ei bod wedi llwyddo.

Wedi'r Chwyldro

Os oes un thema gyson i wleidyddiaeth y blynyddoedd diweddar, yna dyhead cynifer i gicio'r 'sefydliad' yw hwnnw. Eu cwyn, mae'n debyg, yw bod y bobl sydd â grym wedi colli cysylltiad â'r werin gyffredin, felly mae rhaid troi at bobl 'o'r tu allan' er mwyn ysgwyd pethau.

Mae hyn yn deg i raddau. Mae cyflwyno gwaed newydd a phersbectifau gwahanol i'r  dosbarth llywodraethol yn amlwg yn gallu bod yn fuddiol, ac mae cadw ein harweinwyr ar flaenau'u traed yn hanfodol. Ond yn anffodus, ymddengys bod llawer o bobl bellach yn ystyried bod yn 'wrth-sefydliadol' yn rhinwedd ynddo'i hun. Eu hunig ystyriaeth yw sicrhau bod y 'sefydliad' presennol yn cael cweir.

Mae cael gwared ar 'y sefydliad' yn amhosibl, wrth gwrs, felly mae'n ddwl bod cynifer yn ei drin fel cysyniad haniaethol. Mae cicio'r sawl sydd mewn grym allan yn golygu gosod pobl eraill yn eu lle, ac hyd yn oed os yw'r bobl hynny wedi dod o'r 'tu allan', trwy gipio'r awennau mae'r rheiny wedyn yn dod yn aelodau o'r 'sefydliad'. Os cael rhyw fath o lywodraeth (ac oni bai eich bod yn anarchydd, mae rhaid), rhaid cael sefydliad. Nid yw hyn yn gymhleth.

Am ryw reswm, mae llawer yn dymuno i'w harweinwyr fod yn debyg iawn iddynt hwy'u hunain. Rwy'n casáu, â chas perffaith, y syniad mai'r ystyriaeth bwysicaf wrth ddewis eich hoff ymgeisydd yw 'pa un fyddai'n cynnig y gwmnïaeth orau dros beint?' Dylai'r bobl sy'n rhedeg y wlad fod yn llawer iawn iawn galluocach na fi. Mae rhedeg llywodraeth yn gamp rhyfeddol o anodd; ni ddylai fod yn swydd y gall unrhyw un ei chyflawni. Mae rhaid iddi fod yn swyddogaeth elitaidd yn ei hanfod.

Nid oes gan y 'sefydliad' ddiffiniad clir. Mae Nigel Farage yn ffigwr gwrth-sefydliadol poblogaidd, er ei fod yn filiwnydd a wnaeth ei ffortiwn yn y Ddinas ac sydd bellach yn wleidydd proffesiynol. Yn y cyfamser, mae Donald Trump wedi seilio'i holl ymgyrch arlywyddol ar y syniad ei fod yn eithriadol o wrth-sefydliadol, ond os nad yw biliwnydd sydd wedi bod yn ffigwr amlwg ers degawdau yn aelod o'r 'sefydliad', pwy ddiawl sydd? Dyna ddau ddyn sydd wedi llwyddo i feithrin y myth eu bod yn un o'r bobl gyffredin, er bod y syniad yn chwerthinllyd mewn gwirionedd. Dyma sut sut y darbwyllwyd cynifer o Lafurwyr traddodiadol, sy'n casáu'r Ceidwadwyr, i droi at UKIP, a hynny'n groes i'w buddiannau'u hunain gan fod y blaid honno'n fwy Thatcheraidd na Thatcher ei hun.

Yn achos Bernie Sanders, mae'r ffigwr gwrth-sefydliadol hwnnw wedi bod yn aelod o Gyngres UDA ers 1991. Rwy'n edmygu Bernie, a'n gresynu na chafodd enwebiad arlywyddol y Democratiaid, ond mae rhai o'i gefnogwyr yn dangos yn gliriach na dim bod y dicter gwrth-sefydliadol presennol yn gallu mynd yn hurt. Rwyf wedi sôn hyd syrffed am bobl sydd wedi pwdu wedi i Clinton ennill enwebiad y blaid, ac sydd o'r herwydd am gefnogi Trump neu Gary Johnson, ymgeisydd y Libertarians. Ymhob achos, mae Trump (sy'n ffasgydd) a Johnson (sydd am weld y wladwriaeth yn crebachu'n ddim ac sy'n credu mai'r farchnad yw'r ateb i bob un o broblemau bywyd) yn benderfynol o chwalu a datgymalu pob un dim sy'n annwyl i Sanders. Gallwn felly ddiystyru'r posibilrwydd bod y bobl hyn wedi cefnogi Sanders am resymau egwyddorol. Chwyldro er mwyn chwyldro yw eu nod. Chwalu'r consensws presennol heb boeni dim am yr hyn a fyddai'n cymryd ei le, hyd yn oed os yw'n arwain at ffasgaeth. Rwy'n ystyried yr agwedd yna'n bathetig o blentynnaidd.  Rwy'n berwi â dirmyg at bobl fel hyn ar y funud.

Nid yw dymchwel y system bresennol yn ddigon felly. Mae'n hanfodol sicrhau bod rhywbeth gwell ar gael i'w osod yn ei le. Mae torri pethau'n hawdd. Gall unrhyw dwpsyn wneud hynny. Adeiladu yw'r gamp.

Fel mae'n digwydd, mae hyn yn berthnasol i ddadl fawr sydd wedi hollti'r 'mudiad anffyddiaeth' (os gellir ei alw'n hynny) ers ychydig o flynyddoedd bellach. Mae yna garfan sy'n mynnu mai'r cyfan yw anffyddiaeth yw'r diffiniad geiriadurol 'diffyg ffydd mew duw', a dyna ni. Yn ôl yr anffyddwyr hyn, nid oes gan anffyddiaeth unrhyw beth pellach i'w ddweud am yr hyn a ddylai gymryd lle crefydd. Rwy'n anghytuno'n chwyrn â'r safbwynt hwnnw. Mae goblygiadau anferthol i'r ffaith bod duw'n absennol, ac rwy'n mynnu bod cyfrifoldeb ar anffyddwyr sy'n dadlau'n erbyn crefydd i egluro sut fyd yr hoffem ei weld. Mae hyn yn anorfod yn golygu pwysleisio cyfiawnder cymdeithasol. Wedi'r cyfan, crefydd sy'n gyfrifol am lawer o'r gormes a ddioddefir gan fenywod, pobl gyfunrywiol a lleiafrifoedd ethnig (ac, yn wir, lleiafrifoedd crefyddol), ac fe ddylai cefnogi'r frwydr i sicrhau cydraddoldeb yn y meysydd hyn fod yn rhan annatod o anffyddiaeth ei hun. Nid yw'n gwneud synnwyr i gael gwared ar grefydd heb geisio cael gwared ar y rhagfarnau hynny sydd wedi bod mor ddibynnol arni ar hyd y blynyddoedd.  Hawdd yw dangos pam mae crefydd yn anghywir. Mae'r gwaith caled yn dod wedyn.

Plismyn dillad Ffrainc

Mae'r ideoleg crefyddol sy'n cyfiawnhau'r gorchudd islamaidd yn annifyr dros ben. Ond dylai pawb ddychryn o weld plismyn arfog yn gorchymyn dynes i ddadwisgo ar draeth yn ne Ffrainc. Mae hyn yn dangos yn gliriach na dim arall bod angen dybryd i'r Ffrancwyr ail-ystyried eu diffiniad idiosyncratig o seciwlariaeth, neu laïcité. Rwy'n seciwlarydd rhonc, ond mae'r ddelwedd yna wedi codi braw gwirioneddol arnaf.

Cafodd y ddynes ei dirwyo am beidio dangos digon o gnawd (nid oedd yn gwisgo burkini, er mai dyna prif darged y gwaharddiad). Yr esboniad a gafodd oedd nad oedd ei dewis o ddillad yn 'parchu moesoldeb da'. Mae hynny'n frawychus o amwys a goddrychol, ond yn waeth na hynny mae'n swnio fel y math o gyhuddiad a wneir gan heddlu crefyddol Sawdi Arabia. Sylwch, gyda llaw, bod y plismyn hwythau wedi'u gorchuddio i'r un graddau. Un rheol i'r dynion, ac ati.

Fel mae'n digwydd, mae'r burkini'n cynyddu mewn poblogrwydd, ac nid dim ond gan fwslemiaid y daw'r galw. Am wn i, gall fod yn ffordd ddefnyddiol o fwynhau traethau heb boeni cymaint am effeithiau pelydrau'r haul. Bydd yn ddiddorol gweld a ddaw dydd pan fydd mwyafrif y bobl sy'n ei wisgo'n gwneud hynny am resymau amgenach na chrefydd. Go brin y byddai'r gwaharddiad yn gynaliadwy wedyn. Dengys hyn pa mor fympwyol yw'r cyfan.

Heb sôn am fod yn erchyll, rhaid gofyn sut yn y byd mae'r Ffrancwyr yn dychmygu bydd hyn o fudd. Dyma'r ffordd berffaith o ddangos eu bod yn defnyddio grym y wladwriaeth er mwyn targedu ac erlyn mwslemiaid yn benodol. Beth bynnag eich barn am grefydd sy'n mynnu bod angen i fenywod orchuddio'u cnawd rhag ofn i bob dyn yn y cyffuniau ei threisio yn y fan a'r lle, mae'r gwaharddiad yma'n beryglus o wrth-gynhyrchiol a thwp.

Dyma'r peth gorau rwyf wedi'i ddarllen am y pwnc, gyda llaw.

Cyflafan Orlando

Dyma ffaith syfrdanol: dros y penwythnos yn America, bu chwech achos gwahanol o saethu torfol. Un o'r rhain oedd y gwaethaf yn hanes y wlad; mae cadarnhad bod 49 wedi'u lladd mewn clwb nos yn Orlando sy'n boblogaidd â phobl hoyw. Dyma'r gyflafan waethaf yn erbyn hoywon yn y gorllewin ers yr Holocost.

Americanwr oedd y llofrudd, yn enedigol o Efrog Newydd, ond mae ei rieni o Affganistan. Mae'n debyg bod Omar Mateen wedi ffieiddio o weld dau ddyn yn cusanu, ac wedi mynd ati'n benodol i dargedu'r clwb hwn. Fe ddatganodd ei gefnogaeth i'r Wladwriaeth Islamaidd, ac er ei bod yn annhebygol bod y grŵp hwnnw wedi chwarae rhan yn y cynllunio, roeddent yn berffaith hapus i dderbyn y 'clod'. Unwaith y daeth i'r amlwg bod modd beio'r cyfan ar islam, roedd ymateb ceidwadwyr y wlad mor anochel ag y buasech wedi tybio.

Byddai ychydig o gyd-destun yn ddefnyddiol fan hyn. Bu ymosodiad erchyll ar Ysgol Sandy Hook yng Nghonnecticut ar Ragfyr 14, 2012, a lladdwyd 27. Roedd 20 ohonynt yn blant chwech a saith oed. Y gyflafan yn Orlando oedd y 998fed achos o saethu torfol ers hynny. Mae hynny'n cyfateb i bron un bob dydd, tros gyfnod o dair blynedd a hanner. Er y sgrechian gan geidwadwyr bod 'islamiaeth radical' yn bygwth y weriniaeth, dim ond tri o'r ymosodiadau hyn a gyflawnyd gan fwslemiaid eithafol. Wrth gwrs mae terfysgaeth islamaidd yn broblem (fel rwyf wedi'i drafod droeon), ond mae'n berffaith amlwg i bawb synhwyrol bod perthynas rhwng y rhestr anferth yma o achosion o saethu (sy'n hollol unigryw yn y byd gorllewinol) ac obsesiwn Americanwyr â gynnau. Er bod Mateen eisoes wedi dod i sylw'r gwasanaethau cudd yn y gorffennol, bu modd iddo brynu assault rifle AR-15 yn gwbl gyfreithlon. Arf ar gyfer maes rhyfel yw hwnnw; nid oes rheswm o fath yn y byd i'r fath beth fod ar gael i unigolion preifat.

Cri ceidwadwyr yw bod angen cadw Americanwyr yn saff. Y ffordd amlwg o wneud hynny yw newid y polisi gynnau, ond mae hynny'n wrthun iddynt. Yn anffodus, o gofio na newidiodd unrhyw beth yn dilyn y golygfeydd arswydus o Sandy Hook, nid oes llawer o obaith y bydd pethau'n wahanol y tro hwn chwaith. Mynnir na ddylid 'politiceiddio' digwyddiadau fel hyn. 'Nid nawr yw'r amser' i drafod y broblem gynnau, meddent. Lol llwyr yw hynny: dyma'r union amser i siarad am y peth a gweithredu. Os nad nawr, pryd? Esgus i aros i'r mater fynd yn angof a llithro oddi ar yr agenda yw dweud na ddylid trafod newid polisi fel ymateb uniongyrchol i'r fath ymosodiadau.

Llawer gwell gan y Gweriniaethwyr yw eistedd ar eu dwylo a gwneud dim ond cynnig eu 'meddyliau a'u gweddïau'. Dyna un o'm cas ymadroddion. Mae'n waeth nag ofer, a'n cymryd lle ateb go iawn. Mae gan aelodau'r Gyngres y gallu i rwystro ymosodiadau fel hyn trwy gyflwyno deddfau. Nid yw'r malu cachu diog a gwag yna'n helpu unrhyw un. Yn wir, mae hyd yn oed yn fwy rhagrithiol na'r arfer yn yr achos hwn, gan fod polisïau'r Gweriniaethwyr tuag at bobl hoyw'n llawn casineb hyll. Cafwyd y datganiad hwn gan Ted Cruz, er enghraifft, y dyn a ddaeth yn ail i Trump yn ras ar gyfer enwebiad arlywyddol y blaid eleni. Dywedodd:

If you’re a Democratic politician and you really want to stand for LGBT, show real courage and stand up against the vicious ideology that has targeted our fellow Americans for murder.

Mae'r rhagrith yn codi cyfog. Nid oes gan Cruz unrhyw hawl i'r tir uchel moesol ar fater hawliau pobl LHDT, gan fod poeri casineb tuag atynt wedi bod yn sail i'w holl yrfa wleidyddol. Yn wir, fe rannodd lwyfan â Christion eithafol o'r enw Kevin Swanson sy'n dweud yn blaen y dylid dïenyddio pobl hoyw. Pan mae ymgeiswyr arlywyddol yn cofleidio rhywun felly, pa ryfedd bod rhywun yn mynd i geisio rhoi'r syniadau ar waith? Gan fod Cruz wedi gwrthod sawl cyfle i gondemnio Swanson, dylai fod yn onest a chymeradwyo Mateen.

Yr unig reswm mae ceidwadwyr y Gweriniaethwyr wedi cynhyrfu am y gyflafan hon yw mai mwslem oedd yn gyfrifol. Yn y cyfamser, ar yr un diwrnod, arestwyd dyn yn Los Angeles oedd ar ei ffordd i ymosod ar ddigwyddiad LA Pride. Roedd ganddo lond car o arfau a ffrwydron. Dyn gwyn o'r enw James Howell oedd hwnnw, a Christion yn ôl pob tebyg. Rhagfarn a chasineb yn erbyn pobl hoyw yw'r broblem fan hyn. Dylid canolbwyntio ar y dioddefwyr. Nid yw union ffydd y sawl sy'n eu targedu'n arbennig o bwysig; ffwndamentaliaid treisgar a rhagfarnllyd yw'r gelyn, beth bynnag eu hunion ddaliadau crefyddol. Mae'n anodd dweud y gwahaniaeth rhyngddynt yn y pen draw. Os yw'r Gweriniaethwyr o ddifrif am wrthwynebu'r Wladwriaeth Islamaidd, dylent gofleidio ac arddel hawliau pobl LHDT. Y gwir yw eu bod yn debycach i'w gelynion honedig nag y maent yn barod i'w gydnabod.

Diweddariad 14/6/16 18:25

Mae awgrymiadau erbyn hyn bod Mateen wedi mynychu'r clwb yn rheolaidd. Hyd yn oed os yw'n wir ei fod yn hoyw ei hun, ac mai hunan-gasineb neu rwystredigaeth ynghylch ei fethiannau rhamantaidd oedd ei gymhelliad, ni fyddai hynny'n newid unrhyw beth. Byddai'r ymosodiad yr un mor homoffobig. Fel yn achos Elliot Rodger, y misogynydd ifanc a benderfynodd bod ei anallu i ddarbwyllo'r un ferch i fod yn gariad iddo'n reswm da i saethu chwech o'i gyd-fyfyrwyr yn farw a chlwyfo 13 arall, y dybiaeth yw bod ganddynt hawl ddwyfol i gael mynediant i gyrff pobl eraill. Fel mae sawl un wedi nodi, symptom o machismo gwenwynig yw'r agwedd yma. Yr un machismo sy'n clodfori gynnau. Mae'r cyfuniad yn berygl bywyd, a menywod a lleiafrifoedd gorthrymedig sy'n dioddef waethaf.

Y broblem gyda Duw Yw'r Broblem

Mae Duw Yw'r Broblem yn gyfrol od. Yn anffodus, roedd f'argraffiadau ar ôl ei gorffen yn debyg iawn i'r hyn a ddywedais yn y blogiad blaenorol, pan yr oeddwn chwarter ffordd drwodd.  Roeddwn yn cydweld yn llawen â rhesymau'r awduron dros ymwrthod â'r cysyniadau traddodiadol o dduw, ac os rywbeth mae Cynog Dafis yn mynd ymhellach o lawer nag yr oeddwn wedi'i ddisgwyl. Eto i gyd (er nad yw hyn yn syndod, efallai) nid yw'r ymgais i esbonio pam eu bod yn parhau i alw'u hunain yn Gristnogion yn foddhaol o gwbl.

Rhagymadrodd gweddol fyr yw cyfraniad Aled Jones Williams, a'i brif neges yw ei fod yn ystyried 'Duw' yn ferf yn hytrach nag fel enw neu wrthrych. Rwy'n canfod fy hun yn cytuno ag adolygiad y Parchedig Gwynn ap Gwilym (o bawb) yn y rhifyn cyfredol o Barn, lle mae'n galw hyn yn 'gawl eildwym o hen syniadau'. Yn fy marn i, fflwff ffug-ddwys yw'r rhan yma (er fy mod yn hynod hoff o nofelau'r awdur).

Cyfraniad Cynog Dafis yw mwyafrif helaeth y llyfr, ac mae llawer ohono'n ddiddorol. Dro ar ôl tro, wrth i Dafis gyflwyno syniadau diwinyddion fel John Houghton neu Richard Swinburne neu Dewi Z Phillips, roeddwn yn pigo'r tyllau yn y dadleuon wrth ddarllen, eisoes yn hanner-llunio fy mlogiad nesaf yn fy mhen (mae dadleuon Swinburne yn enwedig yn hollol frawychus). Yna, o droi'r dudalen, dyna ganfod bod Dafis ei hun yn mynd yn ei flaen i egluro'r union wallau hynny, gan wneud fy ngwaith drostof. Roeddwn yn cytuno ag ef yn amlach na pheidio, ac roeddwn hyd yn oed yn lled fodlon â'i ymdriniaeth â'r 'anffyddwyr newydd', er fy mod wrth reswm yn anghytuno mewn rhai mannau.

Erbyn i'r gyfrol dynnu at ei therfyn, mae crefydd a Christnogaeth wedi'u datgymalu'n ddigon trylwyr. Yn wir, buaswn yn hapus iawn i fod wedi ysgrifennu'r geiriau canlynol fy hun:

Yr hyn a agorai'r drws i drafodaeth eglur fyddai cydnabod, yn blwmp ac yn blaen, nad oes unrhyw reswm i gredu bod y fath beth yn bod â'r Goruwchnaturiol, mai ffrwyth y dychymyg creadigol yw crefydd ac mai creadigaeth Dyn yw Duw. (t. 163)

Rhwystredigaeth felly oedd darllen y paragraff dilynol:

Nid amharchu'r syniad, fel y mae'r 'atheistiaid newydd' yn ei wneud, fyddai hynny. Duw yw un o greadigaethau gwychaf diwylliant dyn, arwydd o aruthredd ei gyrhaeddiad, nid o'i anaeddfedrwydd a'i gamddealltwriaeth. Bydd parchu, rhyfeddu at a myfyrio ar blygion anchwiliadwy y cysyniad gogoneddus yma ar gael i ni o hyd i gyfoethogi defod a defosiwn. Mi allwn ddal i ymateb i odidowgrwydd salmau'r Iddewon gynt. Mi allwn gael ein hysbrydoli eto gan emynyddiaeth y traddodiad efengylaidd Cymraeg. Mi allwn yn wir anghofio'n hanghrediniaeth, ei ohirio'n wirfoddol, dros dro. Ond rhan annatod o fod yn driw i ysbryd ein hoes ni, parhad o Oes y Goleuo, fydd ein hatgoffa ni'n hunain yn gyson mai dyna'n union yr ydyn ni'n ei wneud' (t.163-4)

Mor agos!

Nid wyf yn siwr pam mae Dafis yn credu bod arddel anffyddiaeth yn golygu nad oes modd gwerthfawrogi rhannau o'r Beibl fel llenyddiaeth, neu emynau fel darnau o gelfyddyd. Mae Dawkins ei hun wedi dweud droeon ei fod yn hoffi canu emynau, a (cadwch hyn yn dawel) mae gen innau hefyd ambell ffefryn. Nid oes angen anghofio'n hanghrediniaeth am eiliad er mwyn gwneud hynny, ac mae'r awgrym i'r gwrthwyneb yn rhyfedd.

Mae'n drawiadol nad oes ymdrech i gyfiawnhau'r honiad mai Duw yw un o 'greadigaethau gwychaf diwylliant dyn', yn enwedig gan fod Dafis ei hun newydd dreulio 130 tudalen yn esbonio pam nad yw'r syniad yn gwneud synnwyr o gwbl. Ceisio'i chael hi'r ddwy ffordd yw hyn, rwy'n amau. Dywed ei fod yn arddel rhyw fath o ddyneiddiaeth grefyddol, gyda 'lle allweddol' i'r 'mythos Cristnogol' (t.169), ond unwaith eto dyma ganfod fy hun yn dyfynnu beirniadaeth Gwynn ap Gwilym: 'Anwybyddir y cwestiynau sy'n codi wedyn, sef os nad yw Iesu'n Dduw, pa awdurdod sydd i'w ddysgeidiaeth mwy nag i ddysgeidiaeth unrhyw fod meidrol arall? Ac o'i amddifadu o wyrth ei ymgnawdoliad, ac yn arbennig ei atgyfodiad, pa ystyr sydd i'w farwolaeth ar y groes?' Yr elfennau hynny yw holl sail y 'mythos Cristnogol'; hebddynt, rhaid i'r gweddill i gyd syrthio.

Os yw popeth am grefydd yn gelwydd, beth yw pwrpas glynu ati? Mae Dafis yn 'gweld cysyniad y dwyfol nid yn unig fel rhan o ymdrech dyn i ddod o hyd i gysur ac ystyr ond hefyd fel ffordd iddo ymgyrraedd at ymwybod a safonau uwch, i drosgynnu cyfyngiadau ei natur e ei hun' (t.167). A dyna'n amlwg lle mae'n fy ngholli'n llwyr. Rwy'n anghytuno bod crefydd yn cynnig cysur beth bynnag, hyd yn oed ar ei thelerau ei hun. Ond gan fod Dafis yn cytuno nad yw crefydd yn adlewyrchu realiti, o ble yn y byd y daw'r cysur yma (heb sôn am yr 'ystyr'!)? Mae'r cysur yn ddibynnol ar wirionedd yr athrawiaeth. Os yw'r athrawiaeth yn anghywir, nid oes sail i'r cysur chwaith. Mae hyn yn chwerthinllyd o amlwg. Ymddengys mai agwedd Dafis fan hyn yw beth y geilw Daniel Dennett yn 'belief in belief': y syniad bod crefydd yn 'beth da', gan fod ei hangen ar bobl eraill, hyd yn oed os nad yw'n gallu iselhau ei hun i gredu'r stwff ei hun. Mae'n agwedd eithaf nawddoglyd, a bod yn onest.

Yn union fel nad oes angen crefydd er mwyn teimlo rhyfeddod, neu gariad, neu garedigrwydd, nid oes ei hangen er mwyn 'ymgyrraedd at safonau uwch' chwaith. Rwy'n benderfynol o chwalu'r syniad anghynnes bod gan grefydd fonopoli ar y pethau hyn. Ar ôl mynd i'r drafferth o chwalu'r pileri sy'n cadw crefydd i fyny, mae'n rhwystredig bod Dafis yn mynnu ceisio gosod y piler ffug hwn yn eu lle. Dyma sy'n difetha'i thesis yn llwyr. Mae'n debyg mai rhesymau emosiynol sy'n gyfrifol am ei gyndynrwydd i gymryd y cam olaf amlwg a chofleidio anffyddiaeth, ac mae hynny'n biti.

Duw Yw'r Broblem

Nid fy ngeiriau i, ond teitl llyfr newydd gan Aled Jones Williams a Chynog Dafis. Rwyf wedi prynu'r gyfrol (mae'r teitl yn apelio, wedi'r cyfan), ac wedi darllen tua'i chwarter hyd yn hyn.

Mae'r awduron, er yn galw'u hunain yn Gristnogion, yn gwadu bodolaeth y duw personol, Cristnogol, traddodiadol. Cyn i mi ddechrau darllen, fy nhybiaeth oedd eu bod am arddel rhyw fath o ddeistiaeth, ond maent yn mynd ymhellach na hynny, gan wrthod y syniad o fod goruwchnaturiol yn gyfan gwbl. Er eu bod yn gwrthod pob athrawiaeth a gysylltir â'r grefydd honno, maent yn mynnu mai Cristnogion ydynt o hyd, a'n ymwrthod yn gyndyn â'r label 'anffyddiaeth'. Dyma un o'r pynciau a gafodd sylw gan Taro'r Post heddiw, ac roeddwn i'n un o'r cyfranwyr (mae cyfweliad gyda Chynog Dafis yn dechrau ar ôl 37:50, a'm hymateb i a chyfranwyr eraill ar ôl 48 munud).

I bob pwrpas, maent eisoes wedi gwneud y rhan fwyaf o'r gwaith o ddiosg eu crefydd, ac un cam bach pellach yn unig sydd ei angen arnynt er mwyn cyrraedd anffyddiaeth. Er eu bod yn diffinio'r fersiwn gyfarwydd o dduw allan o fodolaeth, maent yn dal eu gafael ar ryw gysyniad annelwig, cymylog, llithrig, trosiadol, a galw hwnnw'n dduw yn ei le. Afraid dweud nad yw hyn yn dal dŵr yn fy marn i. Nid yw'r 'ysbrydol', beth bynnag yw ystyr hynny, yn gysyniad defnyddiol mewn gwirionedd, ac mae'r dystiolaeth o'i blaid yr un mor absennol ag ydyw yn achos y syniadau crefyddol mwy traddodiadol.

Yn ei gyfweliad yntau, un o ddiffiniadau Cynog Dafis ar gyfer 'ffydd' yw 'cydymdeimlad at gyd-ddyn'. Diau bod y diffiniad yna'n un diarth i 99% o Gristnogion, ond dyna'r rheswm am y llyfr, am wn i. Rwy'n credu ei fod yn ddiffiniad digon anghynnes, a bod yn onest. Go brin mai ei fwriad yw awgrymu bod gan grefydd fonopoli dros y syniad o 'fod yn berson dymunol', ond felly mae'n swnio i mi. Rwy'n gwneud fy ngorau i drin fy nghyd-ddyn â pharch ac i fod yn berson da, ond nid yw hynny'n fy ngwneud yn Gristion o fath yn y byd. Nid oes angen ffydd i fod yn dda, ac nid oes gennyf syniad yn y byd sut y byddai derbyn syniadau 'crefyddol' neu 'ysbrydol' yn fy ngwneud yn berson gwell.

Chwarae gemau di-angen yw diffinio 'ffydd' neu 'dduw' fel hyn. Rwy'n hapus i dystio bod y teimlad o ryfeddod wrth syllu ar y sêr ar noson glir, neu'r teimlad o gariad wrth edrych ar wynebau hapus ein plant, yn hynod ddwfn. Gallant deimlo'n anesboniadwy o gryf. Ond nid yw eu mynegi mewn termau 'crefyddol' neu 'ysbrydol' yn ychwanegu unrhyw beth o gwbl. Fflwff ffug-ddwys yw hyn mewn gwirionedd.

Fel y soniais, nid wyf wedi gorffen y llyfr eto. Mae'n bosibl iawn y bydd mwy i'w ddweud amdano'n fuan, felly. Yn benodol, rwy'n edrych ymlaen i gyrraedd y darn eithaf helaeth am yr 'Anffyddiaeth Newydd'. Cawn weld faint o dir cyffredin fydd rhyngom.

Hysbyseb Eglwys Loegr

Roeddwn ar Taro'r Post yn gynharach heddiw (31 munud i mewn), yn trafod y penderfyniad i beidio dangos hysbyseb gan Eglwys Loegr yn sinemâu Odeon, Cineworld a Vue. Mae'n ffrae ffug mewn sawl ffordd. Nid gwahardd hysbyseb unigol a wnaed. Yn hytrach, mae gan y cwmnïau bolisi cyffredinol, ers tro, o beidio dangos unrhyw hysbysebion o natur gwleidyddol neu grefyddol. Yn hynny o beth, mae cynnwys yr hysbyseb benodol - sef pobl amrywiol yn adrodd llinell yr un o Weddi'r Arglwydd - yn hollol amherthnasol (mae rhywbeth bron yn annwyl, gyda llaw, am y syniad mai problem yr Eglwys yw nad yw pobl rywsut yn gyfarwydd â'r weddi honno).

Dau ddewis sydd gan y cwmnïau hyn mewn gwirionedd: y polisi presennol, neu agor y drws i hysbysebion gwleidyddol a chrefyddol o bob math. Byddai polisi o ddewis a dethol hysbysebion crefyddol neu wleidyddol unigol yn creu problemau ymarferol dyrys (a chyfreithiol, fwy na thebyg), felly chwarae'n saff yw peidio'u derbyn o gwbl.

Penderfyniad masnachol llwyr yw hynny. Mae'r mwyafrif o'r cwsmeriaid, wedi'r cyfan, yno'n unswydd er mwyn mwynhau awr a hanner o adloniant di-feddwl. Pryder perchnogion y sinemâu yw y byddai'u gorfodi i eistedd drwy bregeth, neu i wrando ar rywun ar ei focs sebon gwleidyddol, yn diflasu, dadrithio neu dramgwyddo'r cwsmeriaid hynny, gan beri iddynt aros adref yn y dyfodol. Efallai bod hynny'n wir; efallai ddim. Ond cytuno neu beidio, mae gofid y cwmnïau'n berffaith ddealladwy, a gallaf weld y ddwy ochr. Yn bersonol, petawn yn berchen ar sinema, rwy'n credu buaswn i'n fodlon derbyn arian yr Eglwys; ni welaf wahaniaeth egwyddorol o bwys rhwng hysbysebion 'gwleidyddol' a rhai ar gyfer unrhyw gynnyrch cyfalafol; mewn ffordd, mae pob hysbyseb yn wleidyddol. Ond y pwynt yw mai mater o chwaeth bersonol yw hyn, yn y pen draw.

Un peth sy'n sicr: nid mater o ryddid mynegiant mohono, o fath yn y byd. Nid yw rhyddid mynegiant yn golygu hawl awtomatig i fynnu bod rhywun arall yn darparu'r platfform. Roedd Taro'r Post yn ddigon caredig i'm gwahodd i gyfrannu heddiw, ond petawn i'n dechrau mynnu bod rhaid i Garry Owen ddarparu slot deg munud i mi bob dydd, nid amharu ar fy rhyddid mynegiant fyddai gwrthod, eithr penderfyniad golygyddol synhwyrol. Yr un yw'r egwyddor yn union yn achos y sinemâu.

Y peth hanfodol am ryddid barn, wrth gwrs, yw'r hawl i gwyno am farn pobl eraill. Oes, wrth gwrs, mae gan gwsmeriaid Cristnogol y sinemâu bob hawl i roi pwysau arnynt i ail-ystyried y polisi. Ac mae gan y cwmnïau wedyn yr hawl unai i gyd-synio neu i barhau i'w hanwybyddu. Yr hyn sy'n fy nghorddi, fodd bynnag, yw tuedd barhaus a syrffedus gormod o Gristnogion i gwyno bod achosion fel hyn yn symptom o ryw fath o erledigaeth yn eu herbyn. Dyma rwy'n ei gasáu fwyaf am Gristnogaeth fodern: mae gan y ffydd statws breintiedig a gor-barchus yn ein cymdeithas o hyd, ond nid yw hynny'n ddigon i rai o'i lladmeryddion. Yn eu tyb hwy, mae trin Cristnogaeth yr un fath â phob ffydd arall (neu fel unrhyw ideoleg arall o ran hynny) gyfystyr â'u herlid a'u croeshoelio. Mae llawer iawn o'r ymateb i'r stori yma (megis ymdriniaeth ragweladwy'r Daily Mail) yn drewi o'r persecution complex pathetig yma. Yn absenoldeb unrhyw annhegwch go iawn yn erbyn Cristnogion, rhaid iddynt ei ddychmygu.

Mae'n bur amlwg, a dweud y gwir, mai ffrwyth ymgyrch PR ddigon sinigaidd gan yr Eglwys yw hyn i gyd. Mae polisïau o'r fath yn gyffredin dros ben. Wedi'r cyfan, mae cyfyngiadau llym ar y math o hysbysebion y mae modd eu darlledu ar y teledu. Ni fyddai'n syndod petai'r Eglwys yn deall hynny'n iawn o flaen llaw, ac mai'r bwriad o'r cychwyn cyntaf oedd manteisio ar gyfle i bortreadu'u hunain fel merthyrod. O gofio'r holl sylw - a hynny'n rhad ac am ddim - teg dweud bod yr ymgyrch wedi bod yn llwyddiannus. A dyma fi fy hun yn cyfrannu i'r sylw hwnnw.

Dyma ddolen i'r hysbyseb, gyda llaw; mae'r teitl a roddwyd i'r clip yn profi fy mhwynt.

Yr astudiaeth yna ynghylch anffyddiaeth ac allgaredd

Bu tipyn o drafod dros y dyddiau diwethaf ynghylch astudiaeth sy'n awgrymu bod plant i rieni di-grefydd yn arddangos mwy o allgaredd na phlant o deuluoedd crefyddol. Gan fod gan gymaint o bobl grefyddol yr argraff mai ganddynt hwy y mae'r monopoli tros foesoldeb ac allgaredd, mae'n debyg bod y newyddion wedi taro nerf.

Awgrymwyd rhai rhesymau posibl am y canlyniadau. Er enghraifft, oherwydd y gred gyffredinol (a di-sail) bod galw'ch hun yn Gristion gyfystyr, yn awtomatig, â bod yn berson moesol a chydwybodol, efallai, yn baradocsaidd, bod hynny'n gallu arwain rhai Cristnogion i anghofio rhoi llawer o bwys ar ymddygiad. Wedi'r cyfan, os ydych eisoes yn 'berson da' yn eich hanfod, nid oes angen ymdrechu i ddangos hynny. Ar y llaw arall, yn achos anffyddwyr, eu hymddygiad yn unig sy'n penderfynu ai person da ydynt ai peidio.

Nid wyf yn siwr a yw hynny'n dal dŵr. Yn wir, dylai anffyddwyr wrthod y demtasiwn i glochdar am yr astudiaeth, sydd, hyd y gwelaf i, yn ddiffygiol. Yn un peth, nid wyf wedi f'argyhoeddi bod 'gêm yr unben' yn ffordd arbennig o effeithiol o fesur allgaredd (yn enwedig mewn plant). A dweud y gwir, rwy'n ansicr ei bod yn bosibl 'mesur' allgaredd mewn modd ystyrlon o gwbl (heb sôn am y ffaith bod modd cwestiynu bodolaeth allgaredd yn y lle cyntaf). Mae gormod o ffactorau amrywiol eraill i'w hystyried, ac mae'n anodd, onid amhosibl, eu rheoli i gyd. Gydag astudiaethau cymdeithasegol, yr her yw sicrhau bod pob ffactor wedi'i reoli heblaw am yr un sy'n cael ei fesur; nid yw'n glir bod hynny wedi digwydd, fan hyn. Yn ogystal, tybwyd ym mhob achos bod safbwynt diwinyddol y plant (os oes modd i blant bach feddu ar y fath beth) yr un fath â rhai eu rheini. Ar ben hyn i gyd, gweddol fach oedd y gwahaniaeth beth bynnag.

Pwyll piau hi, felly. Mae llawer o anffyddwyr wedi bod yn brysur yn rhannu'r newyddion, ond rwy'n ofni eu bod efallai'n euog o rywbeth tebyg i'r Cristnogion hypothetig a ddisgrifiais uchod. Gan fod anffyddwyr i fod yn bobl mwy sgeptigol a rhesymegol, dylem fod yn wyliadwrus nad ydym yn cymryd hynny'n ganiataol. Os ydym yn hawlio rhyw allu arbennig i osgoi llyncu pethau'n ddi-gwestiwn, gall y dybiaeth hunanfodlon honno ein harwain i esgeuluso ein hymddygiad ac i wneud yr union beth hwnnw.

Cyn i unrhyw Gristnogion gynhyrfu gormod o weld anffyddiwr rhonc yn beirniadu'r astudiaeth yma, dyma gloi trwy'u hatgoffa bod hyn i gyd yn amherthnasol yng nghyd-destun yr hen ddadl rhwng crefydd ac anffyddiaeth. Hyd yn oed petai'r gwrthwyneb i ganlyniadau'r astudiaeth yn wir, sef bod ffydd mewn duw yn peri i bobl ymddwyn yn well, ni fyddai hynny'n ddadl o fath yn y byd o blaid crefydd. Y rheswm syml am hynny yw'r ffaith nad oes tystiolaeth o gwbl bod duw yn bod yn y lle cyntaf. Heb y dystiolaeth honno, nid oes pwynt ceisio mynnu bod crefydd a moesoldeb yn mynd law yn llaw. Dadlau o blaid celwydd defnyddiol fyddai hynny.